به گزارش اشراف- وجیهه قاسمی: رفتارهای نامطلوب را می‌توان از دو روش کاهش داد؛ یکی، جانشین‌کردن رفتارهای مطلوب به جای رفتارهای نامطلوب و کاهش‌دادن غیرمستقیم رفتارهای نامطلوب و دیگری، کاهش‌دادن مستقیم رفتارهای نامطلوب. به روش‌هایی که در مورد اول به کار می‌روند، روش‌های مثبت کاهش رفتار می‌گویند، زیرا در تمامی این روش‌ها تقویت مثبت به کار می‌رود. روش‌هایی که در مورد دوم به کار می‌روند، روش‌های منفی کاهش رفتار نام دارند، زیرا این روش‌ها دارای عارضه‌های منفی هستند.

روش‌های مثبت کاهش رفتار

از روش‌هایی که به صورت مثبت رفتارها را کاهش می‌دهند، می‌توان به «تقویت رفتارهای دارای فراوانی کم» اشاره کرد. در این روش، بعضی از رفتارها که مطلوب هستند اما کمتر تکرار می‌شوند را تقویت می‌کنند تا بیشتر و بیشتر انجام شوند.

روش دیگر، «تقویت دیگر رفتارها» نام دارد. شاید نام آن عجیب باشد اما منظور آن کاملا واضح است، یعنی همه رفتارها به جز رفتار نامطلوبی که قصد حذف آن را داریم، تشویق و تقویت کنیم. این روش که «حذف‌آموزی» نیز نام دارد، در مدارس بسیار پرکاربرد است.

از روش‌های دیگر تقویت مثبت باید به «تقویت رفتارهای ناهمساز» اشاره کرد. تقویت‌نکردن رفتار نامطلوب و تقویت‌کردن رفتاری که با آن ناهمساز و مغایر است، به کاهش دادن رفتار نامطلوب منجر خواهد شد. ممکن است بگویید اینکه شبیه به روش قبلی است اما باید بدانید که تفاوت آن با روش قبلی در این است که هرگونه رفتار در روش قبلی به جز رفتار نامطلوب تقویت می‌شد اما در این روش تاکید بر تقویت رفتار مغایر با رفتار نامطلوب است.

روش مهم دیگر «اشباع» است، یعنی فرد را اشباع از تقویت کنیم. اگر تقویت یک رفتار برای مدت طولانی ادامه یابد، ممکن است سرانجام اثر تقویت‌کنندگی‌اش را از دست بدهد و منجر به کاهش رفتار یا توقف رفتاری که برای کسب آن تقویت انجام می‌گرفت، بشود، بنابراین چنین روشی بیشتر در موقعیت‌های بالینی و درمانی یعنی در رابطه با بیماران روانی و عقب‌ماندگان ذهنی استفاده شده است. چون این روش تاثیر موقتی دارد، در مدارس کاربردی ندارد؛ البته اگر با روش تقویت رفتارهای ناهمساز ترکیب شود، استفاده لازم از آن به عمل خواهد آمد.

روش‌های منفی کاهش رفتار

اما درباره روش‌های منفی کاهش رفتار نیز باید صحبت کرد. روش «خاموشی» یعنی متوقف‌کردن رفتاری که قبلا تقویت شده است، بر اثر عدم‌تقویت آن روشی بسیار پرکاربرد است که به‌ویژه مادران به‌شدت می‌توانند در تربیت فرزندان خود از آن بهره‌مند شوند. خاموشی هم برای رفتارهای ارادی و هم غیرارادی اتفاق می‌افتد و در موقعیت‌های تحصیلی نیز کاربردهای فراوانی دارد. این روش روشی ملایم برای کاهش رفتارهای نامطلوب است و در مقایسه با تنبیه عوارض نامطلوب کمتری دارد، اما خالی از مشکل هم نیست، مثلا دیده شده که قطع تقویت مثبت رفتاری که می‌خواهیم خاموش شود ابتدا با پرخاشگری پاسخ داده می‌شود. برای رفع این مشکل بهتر است این روش به‌تنهایی استفاده نشود و برای گرفتن بهترین نتیجه از این روش با استفاده از روش تقویت به جای آن رفتار مطلوبی قرار گیرد که جانشین پرخاشگری احتمالی شود.

روش‌ دیگر «محروم‌کردن از تقویت» است، یعنی فردی را که رفتار نامطلوبی انجام داده است، برای مدتی از دریافت تقویت محروم کنیم. به این منظور، یا فرد را برای مدتی از محیطی که در آن تقویت دریافت می‌کرده، بیرون می‌بریم یا منبع تقویتی را از دسترس او دور می‌کنیم. این روش درصورتی موفق است که فرد را از محلی که در آن تقویت می‌شود (دوست دارد آنجا بماند) به محل دیگری که در آن تقویت دریافت نخواهد کرد (دوست ندارد آنجا برود) بفرستیم. در غیر این صورت نتیجه روش معکوس خواهد بود و فرد ممکن است مخصوصا کاری را انجام دهد که از محل فعلی به جای دیگر برود.

روش دیگری که همگان بسیار با آن آشنا هستند، روش «جریمه‌کردن» است، یعنی کم‌کردن از تقویت‌کننده‌هایی که فرد قبلا به دست آورده، به‌علت رفتار نامطلوبی که انجام داده است. اگر جریمه خیلی سنگین باشد و فرد نتواند با کوشش خود آن را جبران کند، او را قانون‌شکن‌تر خواهد کرد.

از روش‌های دیگر کاهش رفتار، روش «جبران‌کردن» است، یعنی وقتی فردی مرتکب عمل خلافی می‌شود، از او خواسته شود برای جبران عمل خود کاری را انجام دهد. قصد این روش اصلاح اشتباهات قبلی است که امروزه به‌عنوان یک روش آزاردهنده به کار گرفته می‌شود.

و اما روش «تنبیه» یعنی خشن‌ترین و نامطلوب‌ترین روش تغییر رفتار که یک محرک آزاردهنده بعد از یک رفتار نامطلوب به‌منظور کاهش‌دادن آن رفتار ارائه می شود.

هرچند مشاهدات تجربی روزانه و شواهد تجربی کاهش رفتار از طریق تنبیه را تایید می‌کنند اما نباید از نظر دور داشت که کاهش رفتارهای نامطلوب به این روش بسیار موقتی است و رفتار تنبیه‌شده کاملا از بین نمی‌رود بلکه فقط برای مدتی پس زده می‌شود. اگر عامل تنبیه حاضر و ناظر باشد، چون موقتا تضعیف شده، احتمال دارد مجددا سبب رفتار نامطلوب شود. همچنین عوارض ناخوشایند تنبیه که سبب انزجار و نفرت تنبیه‌کننده می‌شود، حتی اگر از روی دلسوزی صورت گیرد، باز هم احساس نامطلوبی به جا می‌گذارد. از طرفی کسانی که شاهد تنبیه‌کردن کسی باشند، ممکن است آن را فراگرفته و تقلید کنند و ناخودآگاه برای حل مشکل خود به آن متوسل شوند.

برای داشتن جامعه‌ای عاری از خشونت و رفتار خصمانه نسبت به یکدیگر و کاهش رفتارهای نامطلوب در آن، بهتر است از همان بدو کودکی روش‌های تربیتی صحیح و اصولی به والدین و اصحاب جامعه که با نسل در حال تربیت سروکار دارند، آموزش داده شود و در این راه اهتمام ویژه‌ای صورت گیرد تا کمتر شاهد اثرات نامطلوب اصلاح و تغییر رفتارهای نامطلوب باشیم.