به گزارش اشراف، مجموعه شعر «میدان هوایی» سروده عارف حسینی (شاعر معاصر افغانستانی) به همت «کانون شعر» و حضور اهالی «اتاقی از آن خود» در مشهد، گلشهر، ساختمان بنیاد اندیشه افغانستان مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

در این نشست امان میرزایی، حسین خلیلی، فریبا شادلو، شهره شجیعی و علی جعفری به نقد و بررسی سروده‌های عارف حسینی پرداختند. مجموعه شعر میدان هوایی در برگیرنده پنجاه شعر نو از عارف حسینی است که نخست در نمایشگاه کتاب امسال تهران توسط انتشارات تاک (کابل) در دسترس مخاطبان قرار گرفت.

می‌توان با عناصر ساده بیان اعتراضی قوی داشت

رحیمه میرزایی، شاعر و مجری کارشناس این جلسه در ابتدا معرفی کوتاهی از شاعر میدان هوایی ارائه کرد و از او دعوت کرد تا چند شعر از مجموعه را برای حاضران بخواند. شهره شجیعی شاعر مجموعه شعر «تصویر برفک است» و از داوران جشنواره شعر فجر در سال گذشته (۱۳۹۷) ه نخستین منتقد این جلسه بود. وی با تأکید بر موثرتر بودن نگاه جزئی‌نگر به جای کلی‌نگری سه شعر از این مجموعه را مورد نقد تأویل‌گرا با نگاهی زبان‌شناسانه قرار داد.

وی شعر «دریاچه‌ی قو» را دارای انطباق تصاویر خیالی و تصاویر واقعی دانست و با بیان این‌که موفقیت یک شاعر در اجرا، ایجاز است، انجام دادن حذف به قرینه لفظی و معنوی در این شعر و سایر شعرهای مجموعه را موفق دانست. او همچنین تلاش در ایجاد موسیقی با استفاده از قافیه و جناس را از ویژگی این شعر معرفی کرد و استفاده از فاصله‌گذاری را در پایان‌بندی این شعر بنا بر عنصر غافل‌گیری و چرخش فضا را اتفاقی مناسب دانست.

شجیعی در ادامه شاعر را در ایجاد بند و توجه به نگارش صحیح واژه‌ها تحسین کرد و گفت که دیگر شاعرها معمولاً به این موضوع کم‌توجهی می‌کنند. او همچنین شعر «تهران» از مجموعه شعر میدان هوایی را از نظر عاطفی و احساسی تأثیرگذار دانست اما بیان آن را شعاری دانست و گفت ساختار و فضاسازی آن را محکم نیست.

وی در مقایسه با شعری از فروغ (قلب باغچه زیر آفتاب ورم کرده است…) اشاره کرد که می‌توان با عناصر ساده اما پرداخت و ساختار قوی بیانی اعتراضی و انتقادی داشت.
این منتقد، شعر «گاو» را شعری با پرداخت مناسب دانست که تا انتها به تأویل نمی‌رسد چون تعلیق دارد، فاعل آن پنهان است و بی‌چرایی در متن وجود دارد که با پایان‌بندی طنز و گزنده به سرانجام می‌رسد.

حسین خلیلی دیگر منتقد مجموعه شعر میدان هوایی، عارف حسینی را شاعری دانست که به فرم خیلی اهمیت می‌دهد از این رو شاعر را فرم‌گرا دانست. او به فرم‌گرایی در ادبیات روسیه و نیز دهه هفتاد شعر پارسی اشاره کرد و فرم را تصویر بیرونی شعر دانست و زبان را عنصر اصلی فرم بیان کرد.

وی گفت: دایره واژگانی شاعر این مجموعه شعر گسترده است که در بسیاری موارد با ریسک و بدون ترس وارد شده و اغلب خوب جا افتاده است. شاعر با این‌که متولد و ساکن ایران است اما خطی پررنگ از بومی‌گرایی در شعر او دیده می‌شود که این مسئله به حفظ خرده‌فرهنگ‌ها منجر می‌شود. شعر «سمفونی سنگ‌ها» نمونه بارزی از بومی‌گرایی است. از دیگر نقاط قوت این مجموعه استفاده خوب و به‌جا از ضرب‌المثل است، در صورتی که هر کسی نمی‌تواند با شاعرانگی از ضرب‌المثل استفاده کند.

حسین خلیلی اضافه کرد: برخی شعرها دچار چند فضایی هستند که نقطه اتصال قوی به هم ندارند. در برخی تصویرها با مفاهیم کلی مواجه هستیم نه جزئی‌نگری. در این مجموعه مفاهیم ذهنی بیشتر می‌چربد به مفاهیم عینی اما قابل لمس و فهم هستند. همچنین از شگردهای شاعر زبان‌بازی و شیرین‌زبانی است که اغلب خوب جا افتاده است. البته برخی از شعرها سمت و سویشان به ساده گویی است و این باعث شده گاهی از شاعرانگی فاصله بگیرند.

حسین خلیلی همچنین شاعر را دغدغه‌مند دانست و گفت: شاعر این کتاب دغدغه‌مند است، از کنار هر اتفاقی به سادگی نمی‌گذرد به طوری که مخاطب حس می‌کند شاعر درد کشیده است و شاعر از روی تفریح و تفنن شعر نگفته است به طور نمونه در حین گفتن از عشق، از جنگ هم می‌گوید، شاعر ذهن باز و دردمندی دارد.

فضای مشترک شعر مهاجرت

علی جعفری نیز در این نشست گفت: در فضای شعر مهاجرت که بیشتر شعرها شبیه هم است، عارف حسینی از معدود شاعرانی است که تلاش می‌کند متفاوت شعر بگوید، از دلایل این تفاوت توجه ویژه او به فرم‌پردازی در شعر می‌تواند باشد.

وی در ادامه با مقایسه شعر مولانا و بیدل در سادگی و پیچیدگی بیان کرد که گاهی به دلیل پرداخت و توجه بیش از حد به فرم، مفهوم در سطح شعر می‌ماند.

جعفری تاکید کرد با توجه زیاد به فرم در صورتی که معنا از دست برود موافق نیست و شعرهای این مجموعه را به دو قسمت تقسیم کرد: از ابتدا تا دو شعر کوتاه در صفحه‌های ۹۲ و ۹۳ و بقیه تا آخر. پاره اول شعرها خام‌تر است و فرم‌های ساده‌تری دارد. در قسمت اول، شاعر تکلیفش با خودش و شعرش مشخص نیست، در قسمت دوم عاطفه عمیق‌تر می‌شود و شاعر در جهان‌بینی خود یک جبهه گیری دارد. در قسمت اول زبان ناپخته‌تر است، هر چه پیش‌تر می‌رویم زبان نرم‌تر و پخته‌تر می‌شود؛ در قسمت اول از زبان واقعی (رئال) استفاده می‌کند و در قسمت دوم زبان مجازی‌تر می‌شود.

این منتقد همچنین حسینی را شاعری تجربه‌گرا دانست که هر چند در تلاش ایجاد فرم‌های جدید است اما از فرم‌های تکراری از قبیل گفت‌وگو و تداعی واژه‌ها بسیار استفاده می‌کند.

جعفری اضافه کرد: حسینی از دیالوگ برای ایجاد پاگرد در شعر بهره می‌برد و با استفاده از تداعی با واژه‌ای، واژه دیگری را به ذهن متبادر می‌کند به طور نمونه ژن / زن و رژه / رژ.
از نکات دیگر شعرهای عارف حسینی استفاده از حذف است، اما من طرفدار روانی شعر هستم، اگر فعل لازم است باید بیاید.

در این قسمت مجری برنامه از حاضرین خواست اگر نظری در مورد مجموعه شعر دارند بگویند.

رضا یاوری شاعر مجموعه شعر «زنی در لباس‌های روی بند» گفت در مرحله اول عارف حسینی شاعر است و جوهره شعر را دارد، وی با ذکر نمونه‌ای از «میدان هوایی» بیان کرد که معادل‌گذاری شاهکار شعر مدرن است، که در شعر عارف حسینی نمود بالایی دارد. یاوری گفت: پیشنهاد می‌کنم که اسیر فرم و تکنیک نشویم، فرم قرار است به کمک ما بیاید در اجرای آن‌چه که ما می‌دانیم و دیگران نمی‌دانند. وی خاطر نشان کرد اگر شاعری بتواند سطرهایی از شاعران دیگر بیاورد و آن را تدوین کند، هنر کرده است.

علی آزاده شاعر دیگر حاضر در جلسه به صفحه‌آرایی مجموعه اشاره کرد که فاصله سطر نخست و عنوان بالای صفحه نامناسب است به طوری که در ورق زدن یک کتاب در ابتدا ادامه شعر باید به چشم بیاید نه عنوان و صفحه.

رضا توسلی از شاعران حاضر در جمع نیز به طرح جلد و عنوان مجموعه اشاره کرد و گفت اگر میدان هوایی نشانه‌ای برای مهاجرت انتخاب شده است در مهاجرت غیرقانونی از افغانستان به اروپا و غرب این آخرین و راحت‌ترین مرحله است که نشان‌دهنده دشواری این مسیر نیست و بهتر بود از نماد و نشانه دیگری استفاده می‌شد.

فریبا شادلو، شاعر مجموعه شعر «اگر تو بودی، امروز شنبه بود» و مدیر «اتاقی از آن خود» دیگر منتقد مجموعه شعر میدان هوایی بود. وی در ابتدای صحبت‌هایش خاطر نشان کرد: من منتقد نیستم، گاهی شعر می‌گویم. نکته‌ای که در جلسه‌های نقد کتاب باید در نظر گرفت این است که باید با معیار نقد ادبی پیش رفت و نه ذوقی. نقد گزارش نیست بلکه منتقد در ابتدا باید بگوید از چه منظر و دیدگاهی وارد نقد می‌شود. در این صورت اگر از دو دیدگاه متفاوت به اثر نگاه شود دچار تناقض نیست.

وی افزود: نقد ادبی هم‌پای خلق ادبی است که در دانشگاه‌های ایران با نقد ادبی مواجه نیستیم، به قول استاد سیروس شمیسا در نقد ادبی، ادبیات پارسی بسیار کم‌مایه است. در نقد ادبی، ادبیات پارسی بسیار کم‌مایه است و هر چند تلاش می‌شود بررسی‌ها بر اساس نظر و نظریه‌های ادبیات غربی باشد اما نقد علمی و دقیق بسیار کم‌رنگ است.

مدیر اتاقی از آن خود در ادامه صحبت‌هایش اشاره کرد: ادبیات پارسی و نقد آن بیشتر به ادبیات عرب تکیه دارد. اینکه نقد تشخیص سره از ناسره است در عمل بیشتر به یافتن عیب‌های اثر و سرقت‌های ادبی توجه می‌شود. اگر برای کتابی جلسه‌ی نقدی برگزار می‌شود منتقد بیشتر قصد دارد تا افکار خودش را بازگو کند و آموزش دهد به جای این‌که به بررسی اثر بپردازد.

شادلو در ادامه با نقل قولی از سیروس شمیسا که اگر بخواهیم منتقد باشیم باید یک عمر مطالعه کرده باشیم، بیان کرد که نقد و صحبت‌های او در مورد میدان هوایی نیز یک نقد ذوقی است.

این منتقد در بخش دیگری از سخنان خود تفاوت فرهنگی بین ایران و افغانستان را در جسورتر و تندروتر بودن افغانستان دانست و گفت: مهم‌ترین کار عارف حسینی را در مجموعه شعر میدان هوایی، شکستن تابوها در شعر و ادبیات دانست. جسارتی در این کتاب و شاعر شاهد هستیم که شاعر مرد پارسی‌زبان ایرانی ندارد و استفاده نمی‌کند. از دیگر ویژگی‌های مجموعه شعر میدان هوایی به کار بردن واژگانی است که شاید در زیست‌بوم افغانستان متداول است اما در ایران جنبه قدیمی دارد اما اغلب و به درستی در بافتار شعر نشسته است به طوری که مثلاً اگر من و یا شاعر دیگر ایرانی قصد استفاده از آن واژه را در شعری داشته باشیم دچار بیرون‌زدگی خواهد شد. در مورد استفاده از این نوع واژگان پیشنهاد به داشتن لغت‌نامه در پایان کتاب داد. همچنین خواندن برخی شعرها دچار سختی است، بهتر بود این مسئله با گذاشتن نشانه‌های نگارشی و اعراب برطرف می‌شد.

از دیگر پیشنهادهای فریبا شادلو به شاعرانی که قصد انتشار کتاب دارند این بود که بهتر است پیش از انتشار از نظر و مشورت چند شاعر و صاحب‌نظر دیگر استفاده کنند که هم در انتخاب شعرها و هم در خواندن و نگارش شعر بسیار مفید می‌تواند باشد. وی شعر بلند «مریم» از این مجموعه را شعری دانست که تمام چیزهایی را که شعر نو باید داشته باشد، دارد؛ موسیقی، لحن، عاطفه، تصویر، اندیشه و…

شادلو اضافه کرد: می‌توانم با خیال راحت این شعر را به عنوان یک شعر نو و یا سپید به دیگران معرفی کنم. شعرهای میدان هوایی دارای تاریخ و مکان سرودن شعر هستند به اعتقاد من نیازی به آن نیست چرا که اگر شعری شعر باشد تفاوتی نمی‌کند که امسال سروده شده باشد یا پنج سال پیش. درج تاریخ سرودن شعر برای بررسی و منتقد خوب است اما شاعر باید این اعتماد به نفس را داشته باشد که شعرش را قبول داشته و نهایی بداند.

در پایان جلسه مجری از عارف حسینی خواست اگر صحبت و یا دفاعی دارد بگوید که عارف حسینی گفت یک نویسنده تنها کاری که می‌تواند در برابر منتقد و نظر او داشته باشد، احترام گذاشتن است و بس.

مهر