اشراف – شاهرخ صالحی کرهرودی: کاوش‌های تاریخی در آثار باستانی همواره مورد توجه باستان‌شناسان و مورخین تاریخی بوده است؛ بر همین اساس در سال ۱۳۱۱ با همکاری موسسه شرق شناسی و دانشگاه شیکاگو آمریکا، کاوش‌های تاریخی در منطقه تخت جمشید انجام می‌شود و در نتیجه این کاوش‌ها، حدود ۳۰ هزار لوح گلی به خط عیلامی و میخی یافته می‌شود. قدمت آثار یافت شده به حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح (حدود ۲۵۰۰ سال قبل) باز می‌گشت و از این منظر، هم ارزش تاریخی داشت و هم ارزش مطالعاتی. با درخواست دانشگاه شیکاگو برای بازخوانی خطوط این الواح و انجام مطالعات تاریخی، مقرر می‌شود تا این لوح‌ها از سال ۱۳۱۳ برای مدت سه سال به صورت امانت در اختیار این دانشگاه قرار بگیرد اما این رفتن لوح‌ها به دانشگاه شیکاگو بازگشتی نداشت تا اینکه در نهایت با رای دیوان عالی آمریکا، قرار شد تا پس از قریب ۸۰ سال این لوح‌ها به کشور بازگردد. بخشی از آنها در مهرماه ۱۳۹۸ به کشور بازگشت و بخش بزرگتری هم در سفر اخیر رئیس جمهور به نیویورک تحویل مقامات ایرانی شد. البته این پایان کار نیست و از حدود ۳۰ هزار لوحی که در تمام این سال‌ها گروگان گرفته شده بود، طی پنح مرحله بخش‌هایی از الواح به موزه ملی ایران تحویل شده و مابقی لوح‌ها نیز قرار است به ایران تحویل شود. اما چرا این فراغ به بیش از ۸۰ سال رسید؟

دلیل تاخیر در استرداد الواح تاریخی

ارزش تاریخی، معنوی و مطالعاتی این الواح از یک سو و وضع آشفته ایران در دوره پهلوی اول و دوم باعث شد تا دانشگاه شیکاگو که قرار بود سه سال به صورت امانی روی الواح کشف شده از کاوش‌های تخت جمشید مطالعه کند، از استرداد آن در موعد مقرر خودداری کرد. البته بخشی از لوح‌ها که قابل بازخوانی نبودند در سال ۱۳۲۷ و بخشی دیگر نیز در سال ۱۳۲۹ به ایران بازگشتند اما بخش اصلی آن که دارای ارزش تاریخی و مطالعاتی بود، همچنان در دانشگاه شیکاگو باقی ماند. وضع آشفته ایران پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ باعث شد تا دیگر کسی یادش نباشد که ۳۰ هزار لوح تاریخی به آمریکا رفته و هنوز بازنگشته است. پس از پیروی انقلاب اسلامی، تلاش‌های حقوقی برای بازگرداندن این الواح آغاز شد. با این وجود، در میانه دهه ۹۰، در پرونده‌ای واهی و ادعایی که به پرونده «جنی روبین» معروف شد، دادگاهی در امریکا حکم داد، آثار تاریخی ایران که امانت در دانشگاه شیکاگو بودند، مصادره شوند و غرامت ۷۱ میلیون و ۵۰۰ هزار دلاری حاصل از فروش آن به قربانیان امریکایی که در انفجار انتحاری در بیت‌المقدس بودند، پرداخت شود. البته وکلای ایران بیکار نماندند و در پرونده مشترکی که از سوی موسسه شرق شناسی و دولت ایران در دیوان عالی آمریکا پیگیری شد، قضات دیوان عالی آمریکا در دوم اسفند ۹۶ حکم به لغو مصادره الواح و بازگشت آن به ایران را دادند و همین مسئله موجب شد تا بالاخره بخشی از این الواح در مهرماه ۹۸ و بخشی دیگر در سفر اخیر رئیس جمهور به نیویورک به کشور بازگردد. هرچند که هنوز بخش مهمی از آنها در آمریکا باقی مانده است. اما چرا این الواح اینقدر مهم است؟

ارزش فرهنگی و تاریخی الواح هخامنشی

این الواح، به لحاظ ارزش مادی، قابل قیمت‌گذاری نیستند؛ اما به لحاظ ارزش معنوی و تاریخی بسیار حایز اهمیت هستند؛ بخش مهمی از اطلاعات مربوط به تمدن تاریخی ایران باستان در دل این الواح تاریخی گنجانده شده است و این الواح منبع مهمی برای شناخت و دستیابی به اطلاعات مربوط به این دوران محسوب می‌شود. الواح اداری باروی تخت‌جمشید حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره مدیریت منابع و راه‌ها، روابط اجتماعی، دستمزد‌ها و اقتصاد جامعه هخامنشی است. تعدادی از این الواح در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است. آنچه مسلم است نمی‌توان ارزش مادی برای چنین گنجینه‌ای تعیین کرد، اما به لحاظ شناخت از ادوار تاریخی ایران از منظر شیوه حکومت‌داری و اداره سرزمین وسیع آن زمان حاوی اطلاعات بسیار گرانبهایی است که پژوهش درباره آن‌ها بسیاری از پرسش‌ها و ابهامات درباره تمدن ایران باستان را پاسخ می‌دهد. در واقع این اسناد ارزشمند رمزگشای بخش مهمی از تاریخ مکتوب هخامنشیان در دوره داریوش اول محسوب می‌شود. البته مسئولان دانشگاه شیکاگو آمریکا اعلام کردند که در طول ۸۰ سالی که این الواح در این دانشگاه، به صورت غیرقانونی، نگهداری می‌شده، مطالعات گسترده‌ای در خصوص آنها صورت گرفته و اطلاعات ارزشمندی از آنها استخراج شده است. موضوعی که باید علاوه بر استرداد الواح، توسط ایران پیگیری شود و از دانشگاه شیکاگو خواسته شود تا این اطلاعات نیز منتشر و دسترس پژوهشگران قرار گیرد. هرچند که با بازگشت الواح به ایران، پژوهشگران داخلی نیز این فرصت را دارند تا مجدد به بررسی و مطالعه الواح بازگشته بپردازند.