به گزارش اشراف؛ سه شخصیت اصلی این رمان واقعیتی تاریخی دارند و اکنون مزارشان در مرز جلفا است. نویسنده، در این رمان تنها به شرح حوادث تاریخی نمی پردازد، بلکه به دنیای درونی افراد می پردازد تا نشان دهد، عادی ترین آدم‌ها چگونه در بزنگاه های تاریخی مبدل به اسطوره می شوند. این رمان که توسط حوزه هنری در سال ۱۳۹۹ منتشر شد،  در سال ۱۴۰۰ به عنوان کتاب سال کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برگزیده شد. با محسن هجری به گفت وگو نشستیم تا از راز و رمز بی نشان های ارس برایمان بگوید، یعنی همان پس زمینه‌هایی که موجب شکل گیری این رمان شدند.

موضوع رمان بی‌نشان‌های ارس چگونه در ذهن شما شکل گرفت؟

همه چیز از یک سفر شروع  شد. جلفا در شمال استان آذربایجان شرقی و در نقطه صفر مرزی یکی از جذاب ترین مناطقی است که به آن سفر کرده ام. اهالی جلفا از شهرهای مختلفی به این شهر آمده اند و بیشتر از هرکاری در آنجا بازرگانی رونق دارد. این شهر قبرستان ندارد و هرکس از دنیا می رود او را برای دفن به زادگاهش منتقل می کنند. ولی سه نفر هستند که از این قاعده مستثنی شده اند و مزارشان در این شهر بی مزار است. در حاشیه رود ارس که آرام و بی صدا در میان دره های نقطه صفر مرزی راه خودش را می پیماید. کمی آن طرف تر از مزار این سه مرزبان پل معلقی است که احداث آن به حدود جنگ جهانی اول بازمی گردد و روس ها آن را ساخته اند. و کافیست به شما بگویند که این سه نفر در گلوگاه این پل ایستاده بودند تا لشگر ۴۷ ارتش سرخ شوروی از آن عبور نکند تا در ذهن شما یک داستان شکل بگیرد.

آیا از جزئیات این حادثه خبر داشتید یا این که بعدها در این زمینه به منابعی دسترسی پیدا کردید؟

نه، متاسفانه جزئیات دقیقی از این اتفاق به سبک و سیاق یک اتفاق تاریخی در دست نیست. و شاید اگر سربازان ارتش شوروی پیکر این سه مرزبان را به خاک نسپرده بودند و به طور مثال آنها را به رود ارس انداخته بودند، هیچ کس از ماجرای آن پایداری حماسی باخبر نمی شد. و شاید همین رمز و رازها باشد که موجب می شود این حادثه صورتی اساطیری پیدا کند.

ولی عامل دیگری هم بود که به این اتفاق جذابیت خاصی می داد. این سه مرزبان در شرایطی در برابر ارتش شوروی مقاومت کردند که دولت مرکزی در برابر متفقین تسلیم شده بود و آنها می توانستند مانند دیگر همقطاران خود فرار را بر قرار ترجیح دهند که هیچ سرزنش یا توبیخی را هم متوجه آنها نمی کرد. ولی این که می مانند و مرگ را بر عقب نشینی ترجیح می دهند، ماجرا را متفاوت می کند. و حاکی از آن است که علیرغم بی نشان بودن این مرزبانان، آدم های متفاوتی بوده اند که با معیارهای عرفی قابل سنجش نیستند وباید حسابی جداگانه برای آنها باز کرد.

تصور می کنید که توصیف این بی نشان ها برای مخاطبان امروز چه جذابیتی داشته باشد، به ویژه نوجوانان امروز که دنیای متفاوتی دارند؟

در یکی از نشست های نقد و بررسی این رمان که با حضور نوجوانان ۱۳ تا ۱۶ سال تشکیل شد، اکثریت آنها به دشواری توانسته بودند خود را با روایت غیر خطی کتاب همراه کنند. به ویژه آن لایه های پنهان تر داستان را کمتر جذب کرده بودند. ولی گروه های سنی بالاتر توانسته بودند با پیچیدگی های این جهان داستانی بهتر کنار بیایند. البته فضای رمان به اصطلاح اکشن است و از ابتدا تا انتها پر از صحنه های درگیری این سه نفر با متجاوزان خارجی است، ولی شاید فضای تراژیک آن که با پایانی تلخ همراه است، چه بسا آن عنصرتعلیقی که مخاطب را به دنبال خود می کشد، تحت تاثیر خود قرار می دهد.

آیا سخن شما به این معناست که رمان بی نشان های ارس بیشتر مناسب مخاطب بزرگسال است؟

مخاطب عام تعبیر دقیق تری است که هم شامل نوجوانان و هم شامل بزرگسالان می شود. به واقع شاید بتوان گفت رمان بی نشان های ارس شاید برای آن گروه از نوجوانان بیشتر جذاب باشد که دغدغه های تاریخی دارند.

یکی از شخصیت های اصلی رمان شما پسر یکی از مشروطه خواهان است که حتی تفنگ پدرش را با خود به میدان جنگ با نیروی خارجی آورده؛ چه چیزی را در بطن این شخصیت پردازی دنبال می کردید؟

تصور من  این بوده و هست امکان ندارد که سه نفر بدون هیچ گونه پشتوانه تاریخی و فرهنگی به چنین کار بزرگی دست زده باشند. پس باید تبارسیاسی و تاریخی آنها را جستجو می کردم. به ویژه آن که پیش از آن مقاومت حماسی در جلفا، چندین سال قبل اهالی آذربایجان در برابر ارتش متجاوز روسیه تزاری مقاومت کرده بودند که در رمان از خلیل خان که یکی از این افراد است، یاد می شود. و باز هم نباید از یاد برد که یکی از اصلی ترین پایگاه های انقلاب مشروطه تبریز و خطه آذربایجان بود که دست بر قضا در آنجا هم بی نشان هایی چون ستارخان و باقرخان در مصدر کار بودند. بی نشان به این معنا که در آن مقطع در جرگه رجال صاحب نام دوران قاجار نبودند و مانند مردم عادی روزگار خود را می گذراندند. ولی زمانی که وارد میدان هماوردی با استبداد شدند، از بسیاری نام ونشان دارها پیشی گرفتند و نامشان با انقلاب مشروطه گره خورد.

یکی دیگر از شخصیت های اصلی رمان، شاعر عاشق پیشه‌ای است که گویا مشغول سرودن آخرین شعرهایش هست؛ این شخصیت پردازی از کدام ضرورت در دل روایت برمی‌خیزد؟

من به عنوان یک ناظر نمی توانم به خطه آذربایجان وتاریخش فکر کنم بی آن که ادبیات و فرهنگ آن را در ذهن تداعی کنم. اگر کوراغلی عاشیقی است که در یک دستش تار است و در دست دیگرش شمشیر، بی گمان باید ردپایی از او در حماسه جلفا باشد. یعنی جایی که هنر و ادبیات تجسم تاریخی پیدا می کنند. روایت می کنند که عطار نیشابوری در مصاف با مغولان کشته شد و چنین مشهور است که بی سرنامه روایت عطار از این فراز حماسی است. نمی دانم این روایت تا چه اندازه مستند به واقعیت های تاریخی است، ولی قدرت معنابخشی آن تا اندازه ای است که نمی توان در یک توصیف حماسی از آن صرف نظر کرد.

در میان شخصیت های این رمان، ما شاهد حضور یکی از افسران  ارتش شوروی هستیم که با مرزبانان ایرانی همدل است و  البته در فراز آخر  این رمان هم برخورد متفاوتی از سربازان مهاجم می بینیم که به پایان بندی این رمان جان می بخشد. آیا این شخصیت پردازی یک جور زاویه نگاه رمانتیک به آن ماجراست؟

واقعیت تاریخی این است که این سه مرزبان به وسیله ارتش مهاجم به خاک سپرده می شوند. در این صورت باید دلایل چنین رفتاری را در روایت داستانی تبارشناسی می شد. به عبارت دیگر درمیان آدم های آن طرف هم باید کسانی باشند که انگیزه های انسانی شان به قوت خودش باقیست. از طرف دیگر درمیان متن هایی که پیش از نوشتن رمان خواندم از شخصیتی در ارتش شوروی یاد شده بود که به عنوان خبرنگار، از آن مقاومت حماسی یاد کرده بود. مجموع این قرائن و شواهد مرا بر آن می داشت که شخصیت پردازی حتی دشمنان، در فضایی خاکستری رقم بخورد. رویکردی که البته لازمه شکل گیری روایت رمان هم هست و آن را از روایت های سنتی متمایز می کند.

نام رمان «بی نشان های ارس» جذاب است، ارتباط آن با مضمون رمان چگونه است؟ آیا بعد از نوشتن این رمان به چنین عنوانی رسیدید؟

برای نامگذاری این رمان زیاد سرگردان نبودم. چون که مضمون اصلی روایت چنان در ذهنم پرقدرت بود که گویا اجازه نمی داد عنوانی به غیر از بی نشان ها برای این رمان در نظر بگیرم. همچنین  مکان وقوع این رویداد یعنی رود ارس یا آراز به اندازه کافی برایم جذابیت داشت که در ترکیب بندی نهایی عنوان رمان، جای خودش را پیدا کند.

زهرا سلیمانی