به گزارش اشراف به نقل از مهر،‌جامعه باستان‌شناسی کشور در راستای طرح وزارتخانه شدن سازمان میراث فرهنگی، بیانیه‌ای صادر و از نمایندگان مجلس رسیدگی به چند مسئله را درخواست کرد در این بیانیه که در اختیار خبرگزاری مهر قرار گرفته آمده است:

پیش از تشکیل سازمان میراث فرهنگی، باستان شناسی به عنوان نهادی مستقل با بودجه‌ای مجزا می‌توانست به فراخور وضعیت موجود کشور برنامه ریزی شود. پس از تشکیل سازمان میراث فرهنگی در اواخر دهۀ ۱۳۶۰ خورشیدی، تشکیلات باستان شناسی نیز به این سازمان الحاق شد. بنا بر سیاستهای آن سالهای کشور، باستان شناسی به حاشیه رانده شده و باستان شناسان از تصدی جایگاه‌های مدیریتی دور نگه داشته شدند.

در نتیجه باستان شناسی و باستان شناسان برای مدتی طولانی در انزوا به سر بردند. در یک دورۀ کوتاه مدیریتی در دهۀ ۸۰، زنده یاد مسعود آذرنوش توانست برای حدود پنج سال نهاد باستان شناسی را در قالب «پژوهشکده باستان شناسی» جانی دوباره ببخشد. اما متأسفانه علیرغم نتایج بسیار درخشان مدیریتی این دوره کوتاه، پس از ایشان تشکیلات باستان شناسی به طور روزافزونی سیر قهقرایی گرفت تا آنجا که در پایان دهۀ ۸۰ و آغاز دهۀ ۹۰ خورشیدی شاهد تغییرات پی در پی در مدیریت پژوهشکده باستان شناسی بودیم.

کشور ایران با غنای فرهنگی، تاریخی و باستانی در صدر کشورهای صاحب تمدن در جهان قرار دارد، اما متأسفانه وضعیت تشکیلات باستان شناسی آن که تنها نهاد متولی رسیدگی کننده به وضعیت هزاران محوطۀ تاریخی و باستانی است، بسیار بغرنج است. با این مقدمه کوتاه، جامعۀ باستان شناسی ایران از نمایندگان مجلس می‌خواهد که در بررسی طرح وزارتخانه میراث فرهنگی، اشتباهات مدیریتی پیشین را تکرار نکرده و در مشروح چهارچوب و خدمات این وزارتخانه به مسائل و مشکلات موجود تشکیلات باستان شناسی ایران توجه کنند.

تعریف جایگاهی مستقل و موجه در خور شأن و مقام باستان شناسی ایران در این نهاد و سپردن سکان آن به دست باستان شناسان، نه تنها نشان دهنده درایت و فهم بالای نمایندگان محترم مجلس در این امر است و از تکرار دوباره اشتباهات کلان ساختاری و مدیریتی موجود جلوگیری می‌کند، بلکه متضمن ارتقا ساختار، کارکرد، و دستاوردهای وزارتخانه پیشنهادی و پاسخگوی دغدغه‌های فعلی نمایندگان محترم خواهد بود.

تخصیص بودجه به باستان شناسی با نیازها مطابقت ندارد

براین اساس، جامعه باستان شناسان ایران درخواست‌های متخصصان و کارشناسان این حوزه را جهت توجه و دستور مساعد و عاجل به شرح زیر صورت بندی می‌کند:

ساختار فعلی پژوهشکده باستان شناسی که امروزه جز کوچکی از پیکرۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری است، جوابگوی ظرفیت‌ها و مطابق با انتظارات موجود از تشکیلات باستان شناسی و باستان شناسان ایرانی نیست. پژوهشکده باستان شناسی به لحاظ مالی هیچ استقلالی از خود نداشته و قادر نیست از پروژه‌های علمی و ضروری به طور بهینه و بهنگام پشتیبانی کند.

متأسفانه تخصیص بودجه در پژوهشگاه میراث فرهنگی با توجه به ملاحظاتی انجام می‌شود که الزاماً با ملاحظات، نیازها و فوریت‌های باستان شناسی مطابقت ندارد. یکی از دلایل عمده این مسئله، بی اثر کردن قدرت تصمیم گیری مستقلانهمدیران پژوهشکده باستان شناسی و انجام مدیریت کلان به خصوص در موضوعات مالی و عزل و نصب‌ها توسط مهندسان و مدیرانی است که سررشته و آشنایی لازم و کافی با ابعاد مختلف این نهاد تخصصی را ندارند.

این در حالی است که طبق آمارهای موجود در حال حاضر ۲۲ مرکز دانشگاهی دولتی و خصوصی در رشتۀ باستان شناسی در کشور دانشجو می‌پذیرند. تا سال ۱۳۷۵ تنها دانشگاه تهران در رشتۀ باستان شناسی دانشجو می‌پذیرفت که سالانه حدود سی نفر فارغ التحصیل باستان شناسی داشت، اما این روند از سال ۱۳۸۰ به طور چشمگیری رو به فزونی نهاد و فارغ التحصیلان باستان شناسی از سی نفر در سال ۱۳۷۵ به حدود صد نفر در سال‌های اوایل دهۀ هشتاد خورشیدی و حدود دویست تا سیصد نفر در سال‌های پایانی دهۀ هشتاد رسید.

به طور میانگین می‌توان عنوان کرد که حدود شش هزار کارشناس باستان شناسی از دانشگاه‌های دولتی بین سالهای۱۳۸۰ تا سال ۱۳۹۶ فارغ التحصیل شده اند. این ارقام برای فارغ التحصیلان مقطع کارشناسی ارشد در همین زمان حدود دو هزار نفر و برای فارغ التحصیلان مقطع دکتری حدود دویست نفر بوده است. براین اساس، به نظر می‌رسد نیروی متخصص و کارشناسی کافی برای جذب در پست‌های مدیریتی این وزارتخانه و نهاد در بین فارغ التحصیلان این رشته وجود داشته باشد.

تولید علمی باستان شناسان بیشتر از حوزه‌های دیگر بوده است

از لحاظ مقایسه کیفیت و کمیت دستاوردهای پژوهشکده باستان شناسی در زمان استقلال مالی و مدیریتی این نهاد با زمان سلب استقلال و مدیریت غیر باستان شناسان می‌توان به عنوان نمونه به موارد زیر اشاره کرد:

در مورد پژوهش‌های میدانی صورت گرفته در پژوهشکده باستان شناسی در سال آخر تصدی زنده یاد مسعود آذرنوش بر پژوهشکده باستان شناسی (۱۳۸۴)،۲۵۰ برنامۀ باستان شناسی اجرا شده بود. حال آنکه در یک بازۀ زمانی ۴ ساله یعنی از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۰ جمعاً ۴۱۸ برنامه اجرا شده است. این آمار برای سال ۱۳۹۱، ۱۲۹ برنامه، برای سال ۱۳۹۲، ۷۰ برنامه و برای سال ۱۳۹۳، ۱۲۰ برنامه بوده است. این ارقام به روشنی نشان می‌دهد که زمانی که پژوهشکده باستان شناسی از استقلال نسبی اجرایی و مالی برخوردار بوده، از نظر آماری و کیفی بازده خوبی داشته است. روند نزولی آمار برنامه‌های به اجرا گذاشته شده توسط پژوهشکده باستان شناسی در میان سالهای ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۳ با وابستگی مالی و اجرایی هرچه بیشتر پژوهشکده باستان شناسی به پژوهشگاه میراث فرهنگی همزمان شده است.

به رغم این وابستگی، باستان‌شناسان ایرانی چه نیروهای درون سازمان، چه نیروهای دانشگاهی و چه پژوهشگران آزاد بیشترین تولیدات علمی را در بدنۀ سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری دارا بوده اند. به عبارت روشن، تولید علمی باستان شناسان ایرانی علیرغم انزوای شدید، وابستگی مالی و عدم استقلال در حوزۀ اجرایی، بیشتر از حوزه‌های دیگر (از حفاظت و مرمت تا صنایع دستی و گردشگری) بوده است.

با توجه به آمار نیروی تخصصی باستان‌شناسی و تولیدات علمی آنها و آمارهای مربوط به عملکرد پژوهشکده باستان شناسی دو نکته به خوبی قابل توجه است: با توجه به حضور نیروی متخصص باستان‌شناسی، باستان شناسان از توانایی لازم برای برعهده گرفتن مدیریت تشکیلات باستان شناسی برخوردارند. علیرغم این مهم، انتخاب ریاست پژوهشکده باستان شناسی نه تنها هیچگاه از سوی خود باستان شناسان نبوده، بلکه از آنها مشورت نیز گرفته نمی‌شود. این در حالی است که طبق آمارهای موجود هرگاه ریاست تشکیلات باستان شناسی در دستان باستان شناسی متخصص و کارآمد بوده، وابستگی مالی و اجرایی به پژوهشگاه کم شده و در نتیجه بازده پژوهشکده باستان شناسی افزایش محسوسی یافته است. عکس این روند هم قابل مشاهده است، هرگاه ریاست پژوهشکده باستان شناسی بدون در نظر گرفتن نیازهای آن و به صورت یک جانبه از سوی نهادی بالاتر تحمیل شده، وابستگی مالی و اجرایی پژوهشکده باستان شناسی نیز افزایش یافته و در نتیجه بازده آن کاسته شده است.

نکته ضروری دیگر به بخش گردشگری در وزارتخانه جدید میراث فرهنگی مرتبط است. در مستندات مجلس بیشترین صحبت بر سر اهمیت گردشگری و درآمدزایی آن است. این امر از دید نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی، یکی از دلایل اصلی وزارتخانه شدن سازمان میراث فرهنگی عنوان شده است. با احترام به این دیدگاه، ذکر این نکته ضروری است که بدون توجه، تمرکز و سرمایه گذاری بر فعالیت‌های باستانشناسی در ایران، ابعاد مختلف تاریخی و فرهنگی محوطه‌های باستانی عیان نخواهد شد و صنعت گردشگری مد نظر مسئولان محترم هیچگاه به آن حد از توسعه و رشد نخواهد رسید. باستان شناسی از این توان بالقوه برخوردار است که هم منابع فرهنگی شناخته شده را باز معرفی کند و هم زوایای پنهان و ناشناخته آثار فرهنگی و تاریخی موجود را کشف کند و خوانش‌های نو درباره آنها ارائه داده و به این طریق با پویا نگه داشتن زمینۀ شناخت و معرفی این منابع فرهنگی-تاریخی به توسعۀ صنعت گردشگری نیز مستقیماً یاری برساند. تجربۀ جهانی حاکی از آن است که بدون داشتن یک دستگاه باستان شناسی پویا، امکان توسعۀ همه جانبۀ صنعت گردشگری بسیار دشوار و گاه ناممکن است. هزینه کردن در بخش باستان شناسی و دادن استقلال مالی و اجرایی به آن، به طور بالقوه می‌تواند به توسعه و پویایی صنعت گردشگری بیانجامد.

سازمان باستان شناسی ایران تشکیل شود

با توجه به تمام موارد ذکر شده، «جامعۀ باستان شناسی ایران»، از نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی، مدیران و تصمیم‌سازان برای تشکیلات وزارتخانه میراث فرهنگی درخواست می‌نماید که اولاً بخشی مستقل با عنوان پیشنهادی «سازمان باستان شناسی ایران» درون این وزارتخانه تعریف شود و استقلال مالی و اجرایی آن نیز تضمین شود؛ به گونه‌ای که برنامه‌ها، و میزان بودجۀ سالانه آن مشخص بوده و نحوۀ هزینه‌کردن آن نیز معلوم باشد. دوم انتخاب ریاست این بخش به طور مستقیم و بی واسطه توسط خود باستان شناسان یا با مشورت مستقیم آنها صورت گیرد.

برای مقایسه کیفی و ارائه نتایج ملموس‌تر، توجه نمایندگان محترم را به موقعیت سه سارمان مشابه «سازمان زمین شناسی کشور»، «سازمان هواشناسی کشور» و «سازمان نقشه برداری کشور» جلب می‌کنیم. بدنه کارشناسی این سه نهاد و میدان عمل آنها تقریباً مشابه با باستان شناسی ایران است. اگر به دستگاه باستان شناسی ایران هم این فرصت داده شود که مانند این سه سازمان، استقلال مالی و اجرایی خود را داشته باشد، می‌توان در آینده همانند این سه سازمان از برکات توان علمی و تخصصی آن در راستای منافع ملی سود برد و نیز در صورت قصور در مقام توضیح و توبیخ برآمد.

با این مقایسه مختصر تحقق ایجاد «سازمان باستان شناسی ایران» در داخل وزارتخانه میراث فرهنگی، می‌تواند دستاوردهای زیر راه به همراه بیاورد:

– با استقلال تشکیلات باستان شناسی، امکانات لجستیکی و راهبردی نیرومندتری برای اجرای برنامه‌های ملی و بین المللیدر اختیار باستان شناسی کشور قرار خواهد گرفت. فقدان این امر بویژه در پاره‌ای مسائل نظیر تحریف نام خلیج فارس کاملاً ملموس است. بنابراین، چنین استقلالی می‌تواند یکپارچگی و هماهنگی بیشتری در اجرای برنامه‌های ملی و بینالمللی ایجاد نماید.

– تحت چنین شرایطی، باستان شناسی می‌تواند شعبه‌ها، شاخه‌ها و یا مراکز استانی با نیروی کارشناسی علمی و کافی تشکیل داده و حضور و نقشی یکپارچه و منظم در سراسر کشور داشته باشد

– امکانات اداری و مالی آن که اساس اجرای هر فعالیت علمی و اجرایی است، منطبق با نیازهای باستان شناسان خواهد بود و در نتیجه انسجام و کارآیی بیشتری به همراه خواهد داشت.

– تأسیس «سازمان باستان شناسی ایران» که طرح آن از دهۀ ۶۰ خورشیدی مطرح بوده، می‌تواند نقشی مثبت در پایداری و دوام مدیریتی در باستان‌شناسی ایجاد کرده و ضمن توجه به رویکردهای علمی، امکان رهایی از تأثیرات مخرب سیاست‌زدگی را موجب خواهد شد.

– تهیۀ و تدوین «سامانۀ اطلاعات باستان شناسی کشور»، به عنوان یکی از برنامه‌های بنیادین این حوزه، پیشرفت بهتر و سریع‌تری خواهد داشت.

– برنامه‌های «نجات‌بخشی باستان‌شناسی» به طور شفاف‌تر و با مسئولیت‌پذیری و برنامه‌ریزی دقیق‌تری انجام خواهد گرفت و میراث ملی و بشری به جای نابودی تا حد امکان مورد شناخت و حفاظت قرار خواهد گرفت.

– متأسفانه تاکنون باستان شناسی ایران نتوانسته آنگونه که باید و شاید در برنامه‌های توسعه‌ای، شهری، و عمرانی کشور نقشی ایفا کند. این درحالی است که در تمام کشورهای توسعه یافته چنین نهاد کارشناسی جز لاینفک نهادهای تصمیم گیرنده است. با ایجاد این سازمان می‌توان در این زمینه برنامه ریزی و مدیریت هدفمند تری انجام داد که در نتیجه آن باستان شناسی می‌تواند نقش فعال‌تری در پروژه‌های عمرانی، زیربنایی، و حتی تولیدی کشور بازی کرده و انتظارات علمی و کارشناسانه مورد نیاز در بخش‌های عمرانی و توسعه‌ای را به بهترین نحو ممکن پاسخگو باشد.

– باستان شناسی ایران می‌تواند فعالیت‌های خود را به خارج از مرزهای فعلی گسترش داده و در تولید علم در سطح بینالمللی مشارکت کند. این امر نه تنها باعث تثبیت جایگاه تاریخی و علمی ایران در سطح بین المللی می‌شود، بلکه می‌تواند در مناسبات فرهنگی و دوستانه با همسایگان ایران نقش بسیار پررنگی ایفا کند.

– «سازمان باستان شناسی ایران» می‌تواند نیروی کارشناسی و تخصصی مورد نیاز خود را تأمین کرده و به نیازهایی موجود پاسخ مناسب دهد. این روند موجب جذب نیروهای متخصص مورد نیاز شده و از بیکاری انبوهی از کارشناسان و دانش آموختگان عرصه باستان شناسی جلوگیری خواهد شد. بعلاوه، با تقویت زیرساخت‌های باستان‌شناسی بی تردید امکان همکاری و کمک‌رسانی متقابل با دیگر حوزه‌های مرتبط علمی (از موزه‌داری تا حفاظت و مرمت و علوم میان‌رشته‌ای) فراهم خواهد شد.

– انتشارات مربوط به حوزۀ باستان‌شناسی کشور نظم بیشتری گرفته و می‌تواند هم در سطح کارشناسی و هم در آموزش همگانی و عمومی مشارکت مناسبی داشته باشد. همچنین باستان شناسان توان و امکانات بهتر و بیشتری خواهند داشت تا همایش‌ها و کنگره‌های ملی و بین المللی برگزار کنند و به برگزاری آنها نظم و تداوم ببخشند. این مهم می‌تواند باعث ارتقا سطح علمی و کیفی این رشته و در بُعدی دیگر به بهبود وضعیت کلی میراث فرهنگی ایران منتهی شود.