اشراف – ملیحه عنبری: نخبگان بر خلاف افراد عادی هم استعداد و هوش ذاتی بالاتری دارند و هم از این هوش و استعداد توانسته‌اند در جای خود بهره ببرند و یک ویژگی برتری را نسبت به سایر افراد جامعه خود نشان دهند. وجود نخبگان در جامعه باعث می‌شود تا هم جامعه نسبت به آنها مسئولیت داشته باشد و هم آنها برای اعتلای جامعه‌شان مسئول باشند. نخبگان بر جامعه حقی دارند و در مقابل هم تکلیفی نسبت به جامعه خود دارند و از همین منظر می‌توان به بررسی روابط متقابل جامعه و نخبگان پرداخت.

کشورهای پیشرفته دنیا به نحو چشمگیری در حال سرمایه‌گذاری برای جذب نخبگان از سایر کشورها و استفاده از ظرفیت‌های آنان برای پیشرفت هستند؛ اما مسئله اینجاست که چرا کشورهایی مثل ایران که مهد پرورش اینگونه از نخبگان هستند، کمتر از ظرفیت این نخبگان استفاده می‌کنند. اما سوال اول اینجاست که به چه کسی نخبه می‌گوییم؟

نخبه کیست؟

کلمه «نخبه» دارای مفهوم گسترده‌ای است اما بر اساس آنچه که اساسنامه بنیاد ملی نخبگان تعریف کرده، «نخبه به فرد برجسته و کارآمدی اطلاق می‌شود که اثرگذاری وی در تولید و گسترش علم و هنر و فناوری و فرهنگ سازی و مدیریت کشور محسوس باشد و هوش، خلاقیت، کارآفرینی و نبوغ فکری وی در راستای تولید و گسترش دانش و نوآوری موجب سرعت بخشیدن به رشد و توسعه علمی و اعتلای جامعه انسانی کشور گردد.» اگر از این تعریف قانونی بگذریم، شاید برای تعریف نخبه بتوانیم بگویم، «نخبه کسی است که برای مسائل مختلف راه‌حل‌های دقیق‌تری ارائه می‌دهد.» برای نمونه یک نخبه ریاضی کسی است که بتواند بهتر مسائل پیچیده ریاضی را حل کند، یک نخبه کامپیوتر، کسی است که بهتر الگوریتم‌های رایانه‌ای را حل می‌کند. یک نخبه علوم انسانی، کسی است که راه‌حل‌های بهتری برای اداره جامعه دارد و همین‌طور نخبگانی که در همه رشته‌ها قابل جستجو و مصداق‌یابی هستند.

حقوق و مسئولیت‌های نخبگان

مسئله مهمی که در خصوص نخبگان وجود دارد این است  دولت، مردم و جامعه چه تکالیفی در برابر نخبگان دارند و در مقابل چه انتظاراتی از نخبگان وجود دارد؟

یکی از انتظارات مهمی که نخبگان از جامعه دارند و جامعه باید نسبت به آن احساس مسئولیت کند، ایجاد امکانات لازم برای شناسایی و پرورش استعدادهای برتر در جامعه است. اگرچه سال‌هاست مدارسی با عنوان پرورش استعدادهای درخشان در کشور تشکیل شده، ولی واقعیت این است که نخبه فقط محدود به نخبگان علوم ریاضی یا علوم تجربی نیستند و در سایر عرصه‌های کشور هم نخبگانی وجود دارند که باید شناسایی و حمایت شوند. از سوی دیگر، هم وقتی نخبگان پس از موفقیت علمی، به جایگاهی می‌رسند، انتظار دارند تا فرصت استفاده از تلاش‌های علمی آنها فراهم شود و بتوانند از ظرفیت علمی خود استفاده کنند. تشکیل بنیاد نخبگان، حمایت از شرکت‌های دانش بنیان و ایجاد صندوق نوآوری و شکوفایی نیز بر مبنای همین نیازی بوده که در کشور احساس شده اما به نظر می‌رسد که کافی نیست و نیاز به تلاش بیشتری در این خصوص وجود دارد.

اما در مقابل نخبگان هم مسئولیت دارند. راه حل پیشرفت کشور و حل مسائل بنیادین آن شاید تنها از ذهن برتر نخبگان برآید و بر همین اساس، مسئولیت سنگینی بر دوش این افراد وجود دارد تا به عنوان راهبران جامعه، کشور را به سمت تعالی سوق دهند. رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در دیداری که آبان‌ماه سال ۱۴۰۰ جمعی از نخبگان با ایشان داشتند، به موضوع مسئولیت نخبگان اشاره داشتند و فرمودند: «یک بحث، احساس مسئولیّت نخبگان است؛ احساس مسئولیّت. البتّه دستگاه حکمرانی کشور نسبت به وضع نخبه مسئولیّتهای مهمّی دارد -در این تردیدی نیست و امیدواریم که ان‌شاء‌الله مسئولین کشور، خود بنده و دیگران، بتوانیم به این مسئولیّتمان به بهترین وجهی عمل بکنیم- لکن شخص نخبه و جوان نخبه هم در قبال مسائل کشور باید احساس مسئولیّت بکند.»

البته رهبر معظم انقلاب، تحمل نخبگان در برابر برخی کاستی‌ها را هم ضروری می‌دانند و فرموده بودند: «گاهی لازم است که جوان نخبه با سختی‌ها هم بسازد؛ این یکی از آن نکات اخلاقی بسیار مهم است که باید مورد توجّه باشد. این برداشت که همه چیز باید آماده باشد و در جای خود باشد تا نخبه بتواند کار بکند، برداشت درستی نیست؛ گاهی بایستی با موانع مبارزه کنید، که در حرفهای بعضی از دوستان هم بود. البتّه نامهربانی‌هایی دیده میشود؛ در دستگاه‌های مختلفِ اداره‌ی کشور و حکمرانیِ کشور، نسبت به نخبگان گاهی نامهربانی میشود؛ این را ما میدانیم، مطّلعیم، امّا اینها نبایستی نخبه را از ادامه‌ی راه و از فعّالیّت و از تلاش منصرف بکند و نباید دلسرد بشوند. بعضی‌ها میگویند که «آقا! فلان اداره رفتیم، فلان دانشگاه رفتیم، با ما این جوری برخورد کردند»؛ اینها نباید نخبه را دلسرد کند؛ باید احساس مسئولیّت کند، تلاش کند، دنبال کند.»