اشراف – شاهرخ صالحی کرهرودی: زندگی در فضای مجازی به زیست دوم مردم تبدیل شده است؛ مردم همانطور که در فضای واقعی باید سواد و درک شناختی از موضوعات پیرامون خود داشته باشند، در فضای مجازی هم نیاز به شناخت و سواد مواجهه با این فضا دارند. در فضای مجازی مردم به دو نوع سواد نیاز دارند، یکی سواد رایانه‌ای و دیگری سواد رسانه‌ای و فضای مجازی. اما سواد چیست و چه آیتم‌هایی در این سواد موثر است؟

سواد رسانه‌ای چیست؟

سواد مجموعه‌ای از قابلیت‌ها است که بسیار فراتر از خواندن و نوشتن هستند و به جای آنکه تنها به معنای خواندن ونوشتن متون مکتوب منحصر باشد، رمزگردانی و رمزگشایی اطلاعات در تمامی اشکال و تاثیر فناوری‌ها و شیوه‌های جدید پردازش اطلاعات را نیز در نظر دارد. به عبارت دیگر بدست آوردن سواد مستلزم به دست آوردن طیف گسترده‌ای از مهارت‌هاست. ذیل این رویکرد یونسکو برای قرن۲۱ انواع سواد را در شش دسته سواد عاطفی، سواد ارتباطی، سواد مالی، سواد رسانه‌ای، سواد تربیتی و سواد رایانه‌ای تقسیم‌بندی کرده است.

سواد رسانه‌ای که بخشی از سواد فضای مجازی محسوب می‌شود؛ قدرت شناخت و تحلیل داده‌ها در فضای مجازی را به افزاد می‌دهد تا بتوانند سره را از ناسره در این فضای بی حد و انتها تشخیص دهند. در یک مثال ساده،  به زبان  ساده، سواد رسانه‌ای مثل یک رژیم غذایی است که  هوشمندانه مراقب است که چه موادی مناسب هستند و چه موادی مضر؛ چه چیزی را باید مصرف کرد و چه چیزی را نه و یا اینکه میزان مصرف هر ماده بر چه مبنایی باید استوار باشد. سواد رسانه‌ای می‌تواند به مخاطبان رسانه‌ها بیاموزد که از حالت انفعالی و مصرفی خارج شده و به معادله متقابل و فعالانه‌ای وارد شوند که در نهایت به نفع خود آنان باشد. به بیان دیگر، سواد رسانه‌ای کمک می‌کند تا از سفره رسانه‌ها به گونه‌ای هوشمندانه و مفید بهره‌مند شد.

واقعیت این است که دنیای اینترنت با تمام پایش‌ها و پالایش‌ها، امروزه ولنگارتر و رهاتر از همیشه در دسترس مردم است؛ در دنیای آینده نیز دسترسی بدون حد و مرز به اینترنت تمامی زندگی مردم را در برمیگرد. حالا، مردم برای مقابله با این پدیده‌ها، نه تنها باید آماده بوده و سواد شناختی کافی داشته باشند، بلکه باید چنان واکسینه شده باشند، تاثیرات فضای مجازی نتواند آنها را به دگرگونی بکشد. در واقعیت، هیچ رسانه یا شبکه مجازی وجود ندارد که اطلاعات خام به مردم ارائه دهد. هر رسانه‌ای با توجه به سیاست‌ها، نگرش‌ها و پشتیبان‌های اقتصادی، ارزش افزوده‌ای به اطلاعات و اخبار افزوده و در نهایت آنچه مطابق دیدگاه خودش است را به خورد مردم می‌دهد و این مردم هستند، که در آماج این اطلاعات ناقص و متناقض بتوانند اطلاعات اصلی را بشناسند.

اما ارتباط سواد رسانه‌ای با انتشار کلیپ‌هایی که در فضای مجازی از جمله کلیپی که در ابتدای بحث به آن اشاره شد، چیست؟

سواد رسانه‌ای لازمه زیست مجازی

یکی از مسائلی که در فضای مجازی مردم بسیار در معرض آن قرار می‌گیرند، انتشار اخبار دروغ است. از جمله همان کلیپی که نشان می‌داد زنی از خودروی ون پلیس به بیرون پرت شده است. در حالی که روی خودروی پلیس، نشانه‌ای از پلیس امنیت اخلاقی وجود ندارد، در ابتدا ادعا شد که زن از خودروی گشت امنیت اخلاقی به بیرون پرت شده است. انتشار همین خبر دروغ، موجی از اتهام زنی‌ها و فشارها به گشت ارشاد را آغاز کرد. بعد از اینکه مشخص شد این ون، خودروی گشت ارشاد نیست؛ تهدید و حمله‌ها، به خود نیروی انتظامی آغاز شد و بعد از مدتی با انتشار ویدئوی دیگری از ماجرا، واقعیت امر مشخص شد و زنی که در کنار خیابان ایستاده بوده، بر اثر حرکت خودروها، به کنار پرت شده بود.

سواد رسانه‌ای همان چیزی است که به مردم کمک می‌کند تا با دیدن ویدئویی از یک ماجرای مبهم، به طور سریع درگیر جوسازی‌های رسانه‌ای نشوند.  درواقع، سواد رسانه‌ای و فضای مجازی، به مردم آموزش می‌دهد که در مواجهه با پدیده‌هایی که ناگهان در فضای مجازی گسترده یا به اصطلاح «وایرال» می‌شوند؛ ابتدا به بررسی موج‌های ایجاد شده بپردازند و سپس، با پیگیری خبر، از منابع اصلی، منتظر انتشار ابعاد واقعی ماجرا باشند.

ویدئوهای دیگری نیز در سال‌های اخیر بوده که اینچنین منتشر شده است و بعد ابعاد دیگر ماجرای آن کشف شده است. فضای مجازی این قابلیت را ایجاد کرده تا هرکسی با یک گوشی تلفن همراه بتواند از وقایع فیلم گرفته و سپس با تقطیع، صحنه‌سازی یا تصویر سازی، ماجرا را آنگونه که می‌خواهد توسط خودش یا سایر رسانه‌هایی که خریدار این موضوعات هستند، انتشار دهد. مردم باید آماده باشند، تا اسیر این صحنه‌آرایی‌ها نشده و از حالت منفعلانه که درگیر شدن با موضوعات است، به حالت تقابلی و پویا درآمده و برای مقابله با این پدیده‌ها آماده باشند.