به گزارش اشراف- لیلا باقری، معلوم نیست چه تعداد دستکند در زیرزمین شهرهای مختلف وجود دارد اما آنچه تا به حال کشف شده است از این قرار است؛ دستکند اویی در نوش‌آباد، ۱۲ دستکند در خمین، یک دستکند در اراک و یکی در تفرش، یک دستکند معروف در سامن ملایر و یکی در روستای ارزانفود همدان. زهرا ساروخانی، علی خاکسار و اسماعیل شراهی هر سه از کاووشگرانی هستند که در اولین همایش شهرهای زیرزمینی در خانه اندیشمندان علوم انسانی به ترتیب از کاووش این شهرها در نوش‌آباد، همدان و استان مرکزی اطلاعاتی به علاقمندان به تاریخ و گردشگری ایران ارائه کردند… درباره دستکندهای ایران بیشتر بدانید و بخوانید.

مرکز و غرب ایران و تمام دستکندهای غریبش

طبق کاووش‌های انجام شده، تجمع شهرهای زیرزمینی در مرکز و غرب ایران است. استانهایی مانند مرکزی، همدان و شهرهایی مانند کاشان… دلیل این تجمع هم قرار گرفتن این شهرها و استان‌ها در مسیرهای ارتباطی و پر رفت و آمد است. به همین جهت احتمالا مردمان این دیار زیاد مورد حمله قرار می‌گرفتند و لاجرم برای حفظ جان و مال و ناموس خود به زیر زمین پناه می‌بردند. اصلا هم تصور نکنید که منظورما چند راهرو و گودال است برای پنهان شدنی موقت. برعکس. یک شهر با تمام نیازهایش در زیر زمین. آنقدر درست و به‌جا که کاووش‌های نه چندان کافی که تا کنون انجام شده می‌گوید مردمان قدیم، پلان مشخصی برای کندن شهر در زیر زمین داشتند. نکته مهم دیگری که در تمام شهرهای زیرزمینی برای کاووش‌گران سوال شده، این است؛ با چه ابزاری این شهرها حفاری شدند. آنقدر که بسترهای انتخاب شده سخت و محکم هستند.

شهر زیرزمینی سه طبقه نوش‌آباد با قدمت ۱۵۰۰ سال

گفته می‌شود دستکند نوش‌آباد یا ب قول محلی‌ها «اویی» ۱۵۰۰ سال قدمت دارد و عجیب اینکه در ۳ طبقه حفر شده است.  زهرا ساروخانی مدیر پایگاه میراث فرهنگی نوش‌آباد می‌گوید که هر طبقه هم با چاه‌هایی به طول ۳ تا ۴ متر به طبقه زیرین متصل می‌شود. کنار ورودی تمام چاهای اتصال هم سنگی گرد مانند سنگ آسیاب که برای پوشاندن ورودی بعد از رفتن به طبقه زیرین استفاده می‌شده. او ادامه می‌دهد: «این یعنی مردمان قدیم راه فراری برای خودشان تعبیه کرده بودند تا اگر دشمن به طبقه اول راه یافت خودشان را از طریق این راه‌های ارتباطی به طبقات زیرین برسانند و پنهان شوند. جالب‌تر اینکه در نهایت این شهر از طریق‌ چاهی به قنات راه پیدا می‌کند تا در آخرین مرحله فرار مردم بتوانند خودشان را به خارج از شهر برسانند. اتاق آخر با یک چاه ۸ متری به کانال قنات  فیض‌آباد می‌رسد. این شهر زیرزمینی در وهله اول برای تامین آب در وقت اختفا کنار قنات حفر می‌شدند و بعد احتمالا برای داشتن راه فرار.»

اتاق‌های خصوصی و عمومی در دو سمت راهرویی طویل

به گفته ساروخانی و طبق پلان‌های طراحی شده از روی دالان‌هایی که کشف کرده‌اند، فضاهای معماری اویی دو سمت یک کانال شکل گرفته‌اند. این فضا یک ورودی مستقیم دارد. البته در سقف طبقه اول به وفور آثاری از ورودی و دهانه چاه می‌بنیم که احتمالا برای حفاری اولیه نیاز داشتند. اما وقتی طبقه اول به بهره‌برداری رسیده تمام ورودی‌ها به وسیله سنگ یا دیگر مصالح دم دست، پوشانده شدند. غیر از ورودی اصلی، ارتفاع تمام قسمتهای اویی به قد طبیعی یک انسان و بین ۱۷۰ تا ۱۸۰ سانتیمتر است. بر سطح دیوارها و در فواصل کم حفره‌های دوداندود روی دیواره‌ها نشان از جایی برای پیه‌سوز دارد. در بعضی قسمتها هم درون دیوار، سکوهای کوتاهی برای نشستن ایجاد شده‌است که در بعضی از اتاقها تبدیل به طاقچه جهت قرار دادن اشیاء می‌شود. نوع پلان می‌گوید برخی از اتاق‌ها خصوصی و برخی عمومی هستند. یک اتاق بزرگ هم وجود دارد که به اتاق شورا معروف شده، جایی که مردم وقت پناه گرفتن در آن تجمع می‌کردند.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی نوش آباد ادامه می‌دهد: «در هر واحد معماری که اینجا به دستکند معروف است یک آبریزگاه یا همان سرویس بهداشتی هم قرار دارد. در بخش دیگری در طبقه اول شهر زیر زمینی حفره مخروطی شکلی هست که از قرار در کاربرد اولیه محل ذخیره گندم بوده و بعدا جایی شده برای دفن زباله‌ها. در مرحله کاووش از این شهر سفال شکسته و سفال کوچک سالم و استخوان حیوانی هم پیدا شده. این دستکند در سه طبقه هیچ‌گونه مشکلی برای تهویه هوا ندارد و اکسیژن به راحتی از طریق چاه‌ها در گردش است. برای برای تامین امنیت هم ورودی طوری ایجاد شده که دور از دسترس باشد. مثلا در پستویی در زیرزمین خانه یا تنور و…»

به گفته این کاووشگر، ورودی شهر زیرزمینی، چاهی به عمق ۴ متر است؛ کانال باریک با عرض ۵۰ سانتی متر که محال بوده دشمن زره‌پوش بتواند از آن بگذرد. راهی هم برای برگشت وجود ندارد مگر همان راهی که مردم شهر از آن مطلع هستند. راه منتهی به قنات. چاه قنات فیض‌آباد هم ۲۷ متر زیر زمین است و پله‌های منتهی به آن تماما دستکند هستند! قطعا سازندگان این شهر زیرزمینی افراد اگاهی از بستر طبیعی زمین بودند و می‌دانستند که این شهر خاک رسی بسیار فشرده‌ای دارد. خاکی کاووش‌گران ما در طول یک روز تنها توانستند یک متر چاه به قطر یک متر در آن حفر کنند.

دستکندی در دل بستر گرانیتی شهر سامن

همدان یا همان حکمتانه همیشه شهری مرموز بوده است. شهری با تاریخی غنی که در جای جای آن تپه‌های تاریخی وجود دارد. از یک دهه قبل هم شواهدی مبنی بر وجود دستکند در این نقطه پیدا شده است. علی خاکسار معاون گردشگری میراث فرهنگی همدان از روند کشف این شهر زیرزمینی می‌گوید: «سال ۸۴ آغازگر کاووش بود در شهر سامن از توابع ملایر و در نهایت یکی از بی‌نظیرترین شهرهای زیرزمینی کشف شد. آثار این شهر زیرزمینی در مرکز شهر کوچک سامن و وقت حفاری شرکت مخابرات کشف شد. آنهم در عمق ۳ متری. کاووش‌گران بلافاصله مشغول به کار شدند و در شرق و غرب این چاه و در پیاده‌روی خیابان ۲ ورودی یافتند. به دلیل نشت فاضلاب امکان حفاری نبوده و روی ورودی‌ها درپوش فلزی می‌گذارند تا جریان هوا کمی چاه‌ها را خشک کنند و ۲ سال بعد دوباره کاووش شروع می‌شود. با همه محدودیت‌ها و تنها در زیر فضای خیابانی که آسیبی به فضای شهری نزند.»

در نهایت ۸۰ اتاق زیرزمینی یافت می‌شود! آنهم در نقاط محدودی که کاووش شده و خدا می‌داند اگر کل شهر سامن کاووش شود با چه شهر عجیب و غریبی رو به رو خواهیم شد. آنهم شهری که بر بستر سنگ سخت گرانیتی حفر شده. این یعنی سازندگان این شهر هدف بزرگی از حفر آن داشتند. این هدف با توجه به اسکلت‌های انسانی کشف شده ما را به سمت یکجور گور دخمه و آیین‌های مذهبی سوق می‌دهد. خاکسار ادامه می‌دهد: «در این ۸۰ اتاق ۱۱ اتاق تدفین یافت شده است. تمام اتاق‌ها شکلی ناهموار دارند جز یکی که راست‌گوشه است و فضایی منظم دارد، آنهم با دیوارهایی اندود شده! یک اتاق با کابری احتمالا خیلی خاص. در کاووش‌های سال ۸۷ هم چند شی جالب یافت شده است. ظرف مسی با یک لیوان و کفگیر و ملاقه آهنی. این اشیا کاملا سالم بودند و بعد از آزمایش و پاکسازی رویشان نقوش بسیار ظریف قلم زنی هم کشف شده. و البته ۴ مصرع شعر که مصرع سوم پیدا نیست. یک جرعه اگر ز تاس ما نوش کنی/ غمهای نهان جمله فراموش کنی/…/ عشاق جهان ز غمزه مدهوش کنی»

دستکندی در دل تپه‌های سیلیسی ارزنفود

دستکند «ارزانفود» همدان جدیدتر از سامن کشف شده است. آنهم توسط حفاران معدن در این روستا برای استخراج سیلیس در سال ۸۹. دستکندی با فضاهایی شبیه به آخور با یک ورودی در راس تپه‌های ارزانفود و ۵ ورودی در اطراف آن که توسط کاووشگران کشف شده است. به گفته معاون گردشگری میراث فرهنگی همدان در این دستکند  ۳۰ اتاق زیر زمینی به هم متصل کاووش می‌شود با سیستم جالب آب رسانی برای هر اتاق. حتی وقتی که آب کم است و سطح آب قنات اطراف این دستکند پایین. روی تپه هم بعد از کاووش و خاک برداری سنگ‌چین‌هایی پیدا شد که به نوعی نشان از دستکندها دارند و معماری شهر زیرزمینی. هنوز مشخص نیست این شهر برای چه ایجاد شده اما با توجه به طبیعت بکر و زیبای اطرافش و اینکه دل دل تپه است و مانعی برای حفاری نیست حتما می‌تواند یک مکان گردشگری زیبا و منحصر به فرد باشد. آنهم با امکانات موزه‌ای.

شهر خمهین و تمام دستکندهایش

در استان مرکزی هم چند دستکند کشف شده، یکی در تفریش، یکی اراک و ۱۲ تا در خمین. خمین یا خمهین که طبق وجه تسمیه به شهری مقدس می‌گویند. شهری که عمده محوطه‌هایش متعلق به دوره ساسانی است. شهر موبدان و معبدان. معلوم نیست چرا جمعیت زیادی در یک دوره خاص همه به زیر زمین رفتند اما تا به حال کشف این ۱۲ دستکند می‌گوید که لابد اتفاقی مردم را یکباره مجبور به رفتن در زیر زمین کرده است و ساختن شهری در دل بسترهای شنی فشرده. اسماعیل شراهی سئول حفظ واحیای محوطه‌های تاریخی میراث فرهنگی استان مرکزی از روستای تهیق، کندها، دانیان، آشناخور، طیب آباد، قورچی باشی، رباط آغاچ، نازی، فرنق، برفیان و قره کهریز و…  را از جمله روستایی عنوان می‌کند که در آنها دستکندها کشف شدند. او ادامه می‌دهد: «شهر زیرزمینی روستای تهیق سال ۹۳ مورد بررسی و کاوش باستان‌شناسی قرار گرفت که در این کاوش  ۶۰۰مترمربع رمزگشایی شد و انواعی از اشیا از جمله سفالینه‌ها، ظروف فلزی و سکه یافت شده است. جالب اینکه در برخی از این دستکندها پاشنه‌هایی در ورودی‌ها دیده شده و درهای چوبی قدیمی که نشان می‌دهد این شهرها دارای درهای چوبی ورودی هم بوده‌اند! همچنین گل‌میخ‌ها و سایز ابزارهای آهنی که مربوط به اتصالات در چوبی است.»