به گزارش اشراف، هدف از این تحقیق بررسی مدیریت بحران پسماندهای کلانشهر تهران در دفع پسماندهای شهری در شیوع ویروس کرونا در زمان بحران های مختلف خصوصا در زمان بیماری های واگیردار(با منشا جنگهای بیولوژیک یا طبیعی )مورد نظر است.

روش بررسی : پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی – آماری به بررسی تناژ ورودی پسماندهای عادی و بیمارستانی به مجتمع آرادکوه ،گنجایش مرکز دفن زباله و ظرفیت نیروگاه  زباله سوزی و تاب آوری آن پس از شیوع ویروس کرونا می پردازد. طی اين مطالعه توصيفى- آمارى براى كسب ديدگاهها و نظرات متخصصان و کارشناسان مرکز آراد کوه و سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران در زمينه روشهاى مختلف بی خطرسازى پسماند عفونى و خانگی در طی شیوع ویروس کرونا در بستر مطالعات پيمايشى، از ابزار پرسشنامه استفاده شد.در این پرشسنامه چند شاخص بهداشتی،محیط زیستی، اقتصادی ، تاثیر پذیری از شرایط آب و هوایی  مورد سوال قرار میگیرد و بهترین گزینه دفع پسماند های عادی و بیمارستانی با توجه به معایب و مزایای هر روش انتخاب خواهد گردید.

یافته ها : پس از شیوع ویروس کرونا میزان پسماند شهری ورودی به مرکز آرادکوه در حدود ۱۰۰۰ تن در روز افزایش داشته و از ۵۵۰۰ تن به ۶۵۰۰ تن در روز رسیده است.  نیز با افزایش ۵۷ % از ۷۰ تن به ۱۱۰ تن در روز افزایش یافته است. در شرایط شیوع بیماری کرونا به دلیل لغو فرآیندهای پردازشی تفکیک و تولید کمپوست، دفن پسماند از ۲۷۰۰ تن در روز به ۶۳۰۰ تن افزایش یافته است. با توجه به اینکه در حال حاضر( انتهای سال ۹۸) لندفیل سنتی مرکز آراد کوه گنجایش دفن ۲ میلیون تن زباله را دارد  و با توجه به دفن ۶۳۰۰ تن در روز در این لندفیل ، تاب آوری آن در شرایط شیوع ویروس کرونا فقط ۳۱۷ روز می باشد . نیروگاه زباله سوزی نیز تنها با ظرفیت ۲۰۰ تن در روز  قادر به فعالیت می باشد،

بر اساس نتایج حاصل از پرسشنامه مسائل بهداشتى مهمترين اولويت مدیران و کارشناسان درانتخاب روش دفع نهايى پسماند بود و مسائل زیست محیطی مربوط به منابع آب ، منابع خاك، اثر بر هوا و اثر بر موجود زنده  و تاثیر پذیزی از شرایط جوی و محیطی در رتبه هاى بعدى اولويت قرار گرفتند. کارشناسان شركت كننده در اين مطالعه استفاده از نیروگاه زباله سوزی را مطلوبترين روش بی خطرسازى پسماند عفونى و خانگی از نظر جنبه هاى بهداشتى در شرایط شیوع ویروس کرونا دانستند

نتیجه گیری: در زمان بحران های بیولوژیک همچون شیوع ویروس کرونا  فرآیند های پردازشی تفکیک و تولید کمپوست به دلیل احتمال انتشار  ویروس متوقف میگردند و روش های مدیریت زباله به روش دفن و زباله سوزی محدو می شوند. دفن بهداشتی حجم عظیمی از زباله های خانگی کلانشهر تهران در مرکز آراد کوه در شرایط بحرانی با توجه به فقدان ترانشه های بهداشتی و فضای ناکافی ، تولید و نشت گسترده ی شیرابه  ، تکثیر ناقلین و انتشار بو  عملا غیرممکن خواهد بود.همین امر باعث گردیده زباله سوزی به عنوان بهترین شیوه موجود (Technique Available Best) در شرایط بحرانی بخصوص اپیدمی های عفونی مورد توجه قرار گیرد.

کلمات کليدي: تاب آوری،مدیریت پسماند کلانشهر تهران، بحران ، ویروس کرونا ، آرادکوه

۱-مقدمه:

بحران های طبيعى و انسانی همواره براى جوامع شهرى به عنوان چالشى بزرگ مطرح بوده است وسكونتگاه هاى انسانى، زيرساختها وسرمايه ها همواره در معرض تهديد بوده اند. طبق آمار، سوانح در گذر زمان افزايش يافته اند و همچنين آسيب پذيرى جوامع شهرى در برابر سوانح (به ويژه در كشورهاى در حال توسعه) سير صعودى داشته است. امروزه خسارتهای ناشی از بحرانهای طبیعی و انسانی موجب شده است که تابآوری یکی از مهمترین موضوعات برای رسیدن به پایداری و به عنوان راهی برای تقویت جوامع با استفاده از ظرفیتهای آنها مطرح شود. مقوله تابآوری به عنوان رویکردی نوین در مدیریت بحران به مواردی در ارتباط با جوامع و سیستمهایی که این جوامع را حمایت مینمایند ، می پردازد و عملکردهای مختلف آن در محیطهای فیزیکی، اقتصادی و طبیعی را مورد بررسی قرار می دهند. شهرت این کلمه به عنوان یک چارچوب، به مفهومی برمیگردد که به راحتی میتواند با تمامی مراحل و بخشهای مخاطرات و مدیریت بحران ارتباط پیادا کند. {۱}

در سطح جهانی، تغییرات چشمگیری در نگرش به مخاطرات دیده می شود؛ به طوری که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب پذیری، به افزایش تاب آوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است. بر اساس این نگرش، برنامه های کاهش مخاطرات باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگی های جوامع تاب آور باشند و در زنجیره مدیریت سوانح به مفهوم تاب آوری نیز توجه کنند.در این میان، ورود واژه تاب آوری به مباحث مدیریت سوانح از سال ۲۰۰۵م در همایش هیوگو مطرح شد و به تدریج در هر دو زمینه نظری و عملی کاهش خطرهای سوانح، جایگاه بیشتری را به خود اختصاص داد. {۲}

یکی از مهمترین بحران هایی که جوامع بشری در معرض آن قرار دارند ، مخاطرات ناشی از عوامل بیولوژیک مسری طبیعی و یا انسان ساخت می باشد. تاریخچه استفاده از عوامل بیولوژیک نسبتا طولانی است به طوریکه اســتفاده از عوامــل بيولوژيك به قرن چهاردهم مـيلادي بر مـي گـردد ؛ در آن زمان نيروهاي تاتار با استفاده از اجساد آلوده بـه عامل طاعون و پرتاب آنها به داخل شهر كافا ، باعث آلودگي نيروهاي طرف مقابل بـه ايـن بيمـاري و در نهايت سقوط اين شهر شدند{۳} در طول جنگ بين فرانسوي و بوميان امريكا در ، سالهـاي ۱۷۵۴تـا ۱۹۶۷ ، انگليسي ها به فكر استفاده عمـدي از آبلـه در برابر قبايل بومي امريكایی افتادنـد . در ۲۴ ژوئـن ۱۷۶۳ توسط انگليسي ها پتو و دستمال آلوده به عامـل آبلـه به بوميان امريكا داده شد{۴} آلمـان در طـول جنـگ جهاني اول طرحهايي را براي آلوده كردن احشـام بـه منظور ارسال به سمت نيروهاي متفقـين اجـرا كـرد ؛ آنها همچنين گوسفندان رومانيايي را بـا عامـل سـياه زخــم و مشمشــه بــراي ارســال بــه روســيه آلــوده كردند.{۵} ژاپن آزمايشات سلاحهاي بيولوژيك خود را در سالها ي ۱۹۳۲ تـا ۱۹۴۵ در منچـوري چـين آغــاز كــرد.{۶} آنهــا در مركــز تحقيقــات جنــگ بيولوژيك ، زندانيان چيني را بـا عامـل بيمـاري هـا ي سياه زخم ، حصبه ، وبا، طاعون ، آبلـه و سـاير عوامـل بيماري زا آلـوده كردنـد.{۷} در اردوگاههاي كار اجباري نازي هـا نيـز زندانيان با عامل بيماريهايي مانند هپاتيتA  و سـاير عوامل بيمـاري زا آلـوده شـدند .{۸} برنامـه ی تهـاجمي استفاده از سلاحهاي بيولوژيك در امريكا در آوريـل ۱۹۴۳ در كمپ ديتريك مريلند آغاز شد. آزمايشاتي با عاملهـاي سـياه زخـم و تـب مالـت انجـام شـد . آزمايشــات روي نمونــه هــاي انســاني بــا عوامــل بيولوژيك غيركشنده و از طريق مواجهة داوطلبان بـا عوامل بيولوژيك انجـام شـد . آزمايشـاتي نيـز بـراي سنجش ميزان آسيب پـذيري افـراد در مقابـل عوامـل بيولوژيك و كارايي واكسن ها و دارو طراحـي شـد{۹}. در طول سال های ۱۹۵۲ و ۱۹۵۳ ، مسكو و پكن و پيونگ يانگ ادعا كردند كه نيروهای مسلح ايالات متحده امريكا سلاحهاي بيولوژيكي را در برابـر كـره شمالي و چين استفاده كرده انـد ؛ اگـر چـه صـحت و سقم اين ادعا بر اسـاس مـدارك و شـواهد موجـود اثبات نشد و از طريق دولت امريكا نيـز رد شـد.{۱۰}در مجموع اغلـب كشـور هـاي صـنعتي جهـان و در رأس آنها روسيه ، امريكا ، انگلستان ، فرانسه ، ژاپـن و كانادا انواع سلاحهـاي بيولوژيـك را توليـد و بعضـاً مورد استفاده قرار می دهند{۱۱- ۱۲}.

گزارشات بسیار دیگری از تهاجمات بیولوژیک بر علیه انسان، منابع غذایی و آب در جهان وجود دارد که مسمومیتهای گسترده را ایجاد نموده است. متاسفانه تشخیص عمدی یا غیر عمدی بودن منشا این وقایع بسیار دشوار است و تنها راه،  در نظر گرفتن جنبه های ایمنی ، کنترل و نظارت و پیشگیری از احتمال ورود به جامعه و جلوگیری از شیوع آن است. کنترل دائمی منابع آب و غذا ، کنترل مخازن عوامل عفونی، حشرات و ناقلین و دفع بهداشتی زباله می تواند در پیشگیری از توسعه عوامل بیولوژیک نقش موثری داشته باشند. دفع بهداشتی زباله های خانگی، بیمارستانی و دامی یک مبحث جدی مورد نظر مختصصان بهداشت محیط در شرایط بحرانی می باشد. بدین لحاظ ایجاد سیستم کارآمد ذخیره سازی، جمع آوری ، انتقال و دفع بهداشتی زباله های خانگی و بیمارستانی و همچنین آموزش و آمادگی نیروهای خدماتی شهرداری، در مقابله با عوامل بیولوژیک و هماهنگی با سایر نیروهای امدادی می تواند نقش ارزشمندی در کاهش صدمات بحران های بیولوژیک به خصوص بحران شیوع ویروش کرونا (COVID-19)داشته باشد. {۱۳}

در اواخر سال ۲۰۱۹ ، یک بیماری حاد تنفسی معروف به COVID-19 پدید آمد. پاتوژن مسئول COVID-19 ،  عضو خانواده کورنا ویروس است. در پاسخ به گسترش روزافزون COVID-19 ، WHO تعدادی از اسناد راهنمایی فنی را درمورد موضوعات خاص ، از جمله پیشگیری و کنترل عفونت (IPC) منتشر کرده است که یکی از موارد آن مدیریت پسماند جوامع می باشد.{۱۴}

در حال حاضر تأمین آب سالم و رعایت اصول بهداشتی نقش اساسی در محافظت از سلامت انسان در طی شیوع بیماریهای عفونی از جمله شیوع۱۹ COVID- دارد. روشهای خوب مدیریت پسماند ، در جوامع ، خانه ها ، مدارس ، بازارها و مراکز بهداشتی درمانی به جلوگیری از انتقال  COVID-19 به انسان کمک می کند.{۱۵}.

در این مقاله به بررسی تاب آوری مرکز دفع و پردارش آراد کوه تهران به عنوان تنها مرکز پذیرنده ی زباله های خانگی و بیمارستانی کلانشهر تهران در زمان بحران بیولوژیکی ( گسترش ویروس کرونا)پرداخته خواهد شد

۲- محدوده ی مورد مطالعه

۲-۱. شهر تهران

شهر تهران در ۵۱ درجه و ۶ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۳۸ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۵۱ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته‌است و ارتفاع آن از سطح آب‌های آزاد بین ۱۸۰۰ متر درشمال تا ۱۲۰۰ متر در مرکز و ۱۰۵۰ متر در جنوب متغیّر است. این شهر در حدود ۷۳۰ کیلومتر مربع مساحت دارد و جمعیت آن ۱۳۲۶۷۶۳۷نفرگزارش شده است]۱۶[. شهرداری تهران  از دیدگاه تأمین نیازمندی‌ها و اداره بهتر، سطح شهر را به ۲۲ منطقه شهرداری و ۱۱۲ ناحیه بخش کرده که شهر ری و تجریش را نیز شامل شده است. در تهران مرکز آراد کوه محل اصلی پردازش و دفع پسماند های شهر تهران می باشد.

۲-۲. مجتمع پردازش و دفع آرادکوه :

مجتمع پردازش و دفع آراد کوه(کهریزک قدیم) از ابتدای دهه ۱۳۴۰ شمسی پذیرای پسماندهای تولیدی شهر تهران و حتی برخی شهرها و شهرک های مجاور آن بوده و پس از بسته شدن مرکز دفن آبعلی در سال ۱۳۶۷ تا کنون، این مجتمع به عنوان تنها سایت دفع نهائی پسماندهای جامد شهر تهران محسوب می گردد. این محدوده از نظر توپوگرافی دارای شیبی از شمال غرب به سمت جنوب شرقی می باشد. مرتفع ترین مکان این محدوده دارای ارتفاع ۱,۱۱۰ متر و پست ترین نقطة آن دارای ارتفاع ۹۰۵ متر از سطح دریاست. شیب متوسط این منطقه کمتر از ۲ درصد است. در طول سالیان متمادی بر مساحت محدوده این زمین افزوده شده است. هم اكنون مساحت کل مجتمع معادل ۱,۰۱۲ هکتار می باشد و درکیلومتر ۲۳ جاده قدیم تهران- قم واقع شده است[۱۷].

۳- بررسی وضعیت مرکز آرادکوه قبل و بعد از شیوع ویروس کرونا

۳-۱.بررسی وضعیت  پردازش و دفع زباله های کلانشهر تهران در شرایط عادی:

در شرایط عادی ، روزانه به طور متوسط ۵۵۰۰ تن انواع پسماندها از منابع مختلف تولید همچون مناطق ۲۲ گانه، شهرک های اقماری و شهرهای اطراف، مراکز بهداشتی و درمانی، لجن و سرشاخه و … جهت امحا و دفع به مجتمع دفع و پردازش آرادکوه  ارسال می شود. . مجتمع آرادکوه در طول دوره فعالیت خود از چهار روش مختلف تلفیقی در جهت دفع پسماندهای جامد شهری و بیمارستانی بهره برده است :

پردازش محور:

فرایند پردازش زباله، در واحد های پردازش تاسیس شده در مجتمع صورت می پذیرد. مهم ترین فرایندهای پردازش مورد استفاده در مجتمع آرادکوه را می توان فرایندهای مکانیکی- بیولوژیکی (MBT) [۱] در نظر گرفت. ظرفیت اسمی واحدهای پردازش پسماند در مجتمع پردازش و بازیافت آرادکوه در حدود ۷۰۰۰ تن زباله در روز می باشد. پسماندهای خشک و ارزشمند جدا شده در واحد های پردازش چیزی در حدود ۴-۵ درصد وزنی کل پسماند ورودی به مجتمع می باشد.(۲۲۰-۲۷۵ تن در روز)که پس از فشرده سازی جهت فروش به واحدهای صنعتی ارسال می شوند.

کمپوست محور:

در واحدهای پردازش ، ۲۹۵۰ تن پسماند تری که از سرندهایی با قطر ۷۰ میلیمتر غربال شده اند ( حدود ۵۰-۵۵ درصد از ۵۵۰۰تن زباله ورودی به مجتمع در هر روز) ، جهت تولید کمپوست به سایت های هوادهی منتقل می شوند. پسماندهای تر پس از ورود به سایت به صورت پشته هایی به ارتفاع تقریبی ۱.۸ تا ۲ متر، عرض حدود ۴ متر و طول حدود ۱۵۰ متر  بر روی یکدیگر قرار می گیرند. فناوری تولید کمپوست به روش هوازی(ویندور) در نظر گرفته شده است. پشته  توسط دستگاه های پیشرفته ای به نام تاپ ترن [۲]و طبق برنامه زمان بندی، زیر و رو شده و در اصطلاح هوادهی می شوند. زمان ماند پسماندهای تر در سایت هوادهی حدود ۸ هفته خواهد بود. در پایان بایستی به این نکته اشاره کرد در حدود  ۵۰ درصد از کل وزن پسماند تر ورودی به سایت تخمیر در اثر فرآیندهای تخریبی بیولوژیک و به صورت بخار [۳]از آنها خارج می شود. در نتیجه، روزانه ۱۴۷۵ تن کود کورس خام جهت خالص سازی و استحصال کمپوست درجه ۱ و ۲ به واحدهای پالایش منتقل می شوند. کمپوست درجه ۱ دارای ذراتی درحدود ۵ میلیمتر و کمپوست درجه ۲ دارای ذراتی با ابعاد ۱۵میلیمتر می باشد. ذرات بزرگتر از این میزان نیز به عنوان ریجکت تلقی شده و به همراه ریجکت حاصل از خطوط پردازش به مرکز دفن مجتمع ارسال می شود.

استحصال انرژی محور:

در واحد های پردازش، مواد عبوری از روی سرندها که در اصطلاح  “ریجکت” نامیده شده،  به علت ترکیب شیمیایی خاص، از ارزش حرارتی بالای برخوردار می باشد. بخش اندکی از پسماندهای ریجکت (۲۰۰ تن در روز)جهت پردازش حرارتی به نیروگاه زباله سوز مجتمع

و مابقی(۳۵-۴۰ درصد از ۵۵۰۰ تن ) به مرکز دفن ارسال می شود.نیروگاه زباله سوز مجتمع آراد کوه با ظرفیت ۲۰۰ تن پسماند ریجکت در روز و تولید ۳ مگاوت ساعت برق در سال ۱۳۹۳ مورد بهره برداری قرار گرفته است.

دفن محور:

همانطور که در مورد قبل اشاره گردید، علاوه بر ۳۵-۴۰ درصد از ۵۵۰۰ تن زباله که پس از پردازش، تحت عنوان ریجک بصورت روزانه به مراکز دفن مجتمع ارسال می گردند، ریجک حاصل از پالایش و فرآوری کمپوست و پسماندهای بیمارستانی نیز به مراکز دفن منتقل می شوند. در مجموع می توان اشاره نمود ۴۵ درصد از کل پسماند کلانشهر تهران در شرایط عادی دفن می گردد. مجتمع پردازش و دفع آرادکوه از ۲ سلول دفن جهت امحای پسماند ها استفاده می نماید:

1. سلول دفن سنتی : دفن زباله در مجتمع آراد کوه به صورت ترانشه ای-تلنبار(dumping) می باشد. ترانشه ی فعلی(انتهای سال۱۳۹۹)  ظرفیت دفنی بالغ بر ۲ میلیون تن زباله را دارد که با احتساب دفن میانگین سالانه ۱ میلیون تنی  ،این ترانشه تا ۲ سال آینده از ظرفیت لازم جهت دفن پسماندهای تهران در شرایط کاملا عادی برخوردار است. مجموع ترانشه ها در حال حاضر ۱۲۰ هکتار وسعت داشته و ارتفایی بالغ بر ۶۰ متر را در برگرفته است
2. سلول دفن بهداشتی: سلول دفن بهداشتي با ظرفيت ۳۵۰۰۰۰ متر مكعب  با استفاده از لايه هاي ژئوممبراين و ژئوتكستايل در سال ۱۳۹۲ در مجتمع آرادکوه  مورد بهره برداری قرار گرفته است. در شرایط عادی روزانه ۷۰ تن انواع پسماند های عفونی و بیمارستانی به این مجتمع ارسال و در این سلول دفن میگردد. گنجایش فعلی این سلول ۸۴۰۰ تن برآورد گردیده است که با ورودی ۷۰ تن در روز تنها جوابگوی ۴ ماه آینده خواهد بود ( از ابتدای اسفند ۹۸). لازم به ذکر است سلول دفن بهداشتی جدیدی با ظرفیت ۳۵۰۰۰۰ متر مکعب نیز در حال احداث می باشد

۳-۲.بررسی وضعیت  پردازش و دفع زباله های کلانشهر تهران در شرایط بحرانی به خصوص بحران ویروس کرونا:

کارگران مرتبط با جمع آوری و دفع زباله  بعد از کارکنان بهداشتی و درمانی، دومین سپر انسانی مهم در برابر کرونا ویروس می باشند.{۱۸} از آنجا که بحران کرونا ویروس همچنان در حال گسترش است ، و ایجاد صدها هزار عفونت و هزاران مرگ و میر نموده، مدیریت صحیح زباله، یک سرویس عمومی اساسی است که در این مواقع بحرانی نمی توان از آن غافل شد. با توجه به اهمیت این موضوع ،سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران پس از اعلام وزارت بهداشت مبنی بر تایید ابتلای شهروندان به ویروس کرونا ، تمامی فعالیت پیمانکاران تفکیک و بازیافت زباله در مناطق ۲۲ گانه و مجتمع آراد کوه را متوقف نمود. همچنین تولید کود کمپوست از زباله ی تر شهری نیز به حالت تعلیق درآمد . در نتیجه فرآیندهای دفع پردازش محور و کمپوست محور از چرخه ی مدیریت پسماند کلانشهر تهران خارج شدند و تنها روش دفن و زباله سوزی برای مدیریت زباله ی کلانشهر تهران باقی ماندند. لذا  در جدول ۱ به مقایسه شرایط قبل و بعد از شیوع کرونا و تاثیر آن بر تناز زباله ی تولید شده در کلانشهر تهران اشاره شده است:

۴- روش انجام پژوهش:

پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی – آماری به بررسی تناژ ورودی پسماندهای عادی و بیمارستانی به مجتمع آرادکوه ،گنجایش مرکز دفن زباله و ظرفیت نیروگاه  زباله سوزی و تاب آوری آن پس از شیوع ویروس کرونا می پردازد. طی اين مطالعه توصيفى- آمارى براى كسب ديدگاهها و نظرات متخصصان و کارشناسان مرکز آراد کوه و سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران در زمينه روشهاى مختلف   بی خطرسازى پسماند عفونى و خانگی در طی شیوع ویروس کرونا در بستر مطالعات پيمايشى، از ابزار پرسشنامه استفاده شد. پرسشنامه ها حاوى سؤالاتى بود كه پاسخ به آنها با اختصاص امتياز در دامنه مشخص شده از اعداد و با مفاهيم خاص براى هر امتياز انجام می شد. پرسشنامه اوليه پس از مرور چندین مقاله معتبر در زمینه مقایسه مزایا و معایب روش های مختلف دفع زباله{ ۲۹-۲۰}تهیه  و توسط گروهى از متخصصان مرکز آرادکوه مورد بازبينى و تأييد نهايى قرار گرفت. از تعدادى از مدیران و کارشناسان سلول دفن ، کارشناسان سایت تولید کمپوست ، کارشناسان HSE واحد های پردازش و کارشناسان نیروگاه زباله سوز مرکز آرادکوه براى تكميل پرسشنامه به صورت داوطلبانه دعوت شد كه در نهايت ۴۰ نفر از اين مدیران و کارشناسان ، پرسشنامه را تكميل كردند. پرسشنامه ها بدون درج نام و مشخصات فردى در نظر گرفته شد و تنها شرط براى تكميل آن، دارا بودن حداقل ۵ سال سابقه کاری در مرکز آرادکوه بود. روش تكميل پرسشنامه به صورت امتيازدهى به روشهاى بی خطرسازى و دفع نهايى پسماندهاى عفونى و شهری در زمان شیوع کرونا از عدد ۰ تا ۵ بود، كه امتياز ۵ بيانگر حداكثر مطلوبيت و عدد صفر، بيانگر حداقل مطلوبيت براى روش زباله سوزی و دفن مطرح شده در پرسشنامه بود. همچنين در پرسشنامه جدولى قرار داده شد تا تكميل كنندگان به ابعاد و جنبه هاى مختلف مورد سؤال از آنها در مورد هر يك از روشهاى دفع زباله در مرکز آرادکوه ، شامل ابعاد محیط زیستی(تاثیر مجزا بر منابع آب- خاک – هوا)، اقتصادى، بهداشتى، تأثير بر منابع آب، تأثير بر منابع خاك و تأثير پذیری از شرایط آب و هوایی، به گونه اى امتياز دهند كه مجموع امتياز جنبه ها عدد ۱ شود. اين اعداد ، وزن يا درجه اثر هر يك از جنبه هاى مورد نظر را نشان می داد. با اعمال درامتيازات مطلوبيت( ۰ تا ۵ )براى هرروش به شكل ضرب اعداد نمرات وزندار را مشخص میكرد. داده هاى حاصل از پرسشنامه ها با استفاده از نرم افزارهاى اكسل و Minitab مورد تجزيه و تحليل قرار گرفتند.

۵- یافته های پژوهش

همانطور که در جدول-۱ مشاهده می گردد، پس از شیوع ویروس کرونا میزان پسماند شهری ورودی به مرکز آرادکوه در حدود ۱۰۰۰ تن در روز افزایش داشته و از ۵۵۰۰ تن به ۶۵۰۰ تن در روز رسیده است. پسماند عفونی و بیمارستانی نیز با افزایش ۵۷ % از ۷۰ تن به ۱۱۰ تن در روز افزایش یافته است. نکته قابل توجه این است که در شرایط عادی از ۵۵۰۰ تن زباله ورودی به مجتمع در حدود۲۷۰۰ تن (۴۵- ۵۰ درصد)از آن دفن می گردد، اما در شرایط شیوع بیماری کرونا به دلیل لغو فرآیندهای پردازشی تفکیک و تولید کمپوست، از ۶۵۰۰ تن پسماند ورودی،  ۶۳۰۰ تن آن مستقیما دفن و  ۲۰۰ تن آن به نیروگاه زباله سوزی ارسال می گردد. لذا در زمان شیوع کرونا دفن پسماند از ۲۷۰۰ تن در روز به ۶۳۰۰ تن افزایش یافته است. با توجه به اینکه در حال حاضر( انتهای سال ۱۳۹۹) لندفیل سنتی مرکز آرادکوه گنجایش دفن ۲ میلیون تن زباله را دارد  و با توجه به دفن ۶۳۰۰ تن در روز در این لندفیل ، تاب آوری آن در شرایط شیوع ویروس کرونا فقط ۳۱۷ روز می باشد . نیروگاه زباله سوزی نیز تنها با ظرفیت ۲۰۰ تن در روز  قادر به فعالیت می باشد.

بر اساس نتایج این مطالعه، بی خطر سازی و دفع زباله های عفونی و خانگی از طریق نیروگاه زباله سوز بالاترین مطلوبیت را از نظر مدیران و کارشناسان داشت و از۶۸% مطلوبیت در شرایط شیوع کرونا برخوردار بود و دفن در سلول دفن۲۰ %مطلوبیت را به خود اختصاص داد.

بر اساس نمودار ۲ ،مسائل بهداشتى مهمترين اولويت مدیران و کارشناسان درانتخاب روش دفع نهايى پسماند بود و مسائل زیست محیطی مربوط به منابع آب ، منابع خاك، اثر بر هوا و اثر بر موجود زنده  و تاثیر پذیزی از شرایط جوی و محیطی در رتبه هاى بعدى اولويت قرار گرفتند. همچنين مسائل اقتصادى از پايينترين اولويت اين گروه براى تعيين روش دفع نهايى پسماند عفونى و خانگی در شرایط شیوع ویروس کرونا تشخيص داده شد.

کارشناسان شركت كننده در اين مطالعه استفاده از نیروگاه زباله سوزی را مطلوب ترين روش بی خطرسازى پسماند عفونى و خانگی از نظر جنبه هاى بهداشتى در شرایط شیوع ویروس کرونا دانستند،  روش پردازش و تفکیک را نامطلوب ترين شيوه از نظر مسائل بهداشتى براى دفع پسماند عفونی و خانگی عنوان كردند. از منظر کارشناسان و مدیران مرکز آرادکوه روش دفن در زمين، داراى بدترين شرايط براى تأثير بر منابع آب و خاك و هوا بود، و بهترين شرايط از نظر تأثير بر منابع آب و خاك و عدم وابستگی به شرایط آب و هوایی و برگشت سرمایه را در بین روشهاى دفع نهايى پسماند در شرایط شیوع کرونا ، روش زباله سوزی از آن خود نموده است. ميانگين نمرات داده شده به اين پرسشنامه توسط متخصصان در جدول ۲ آمده است.

۶- بحث:

استفاده از روشهاى مختلف بى خطرسازى براى پسماندهاى عفونى و بیولوژیک درنقاط مختلف دنيا متنوع گزارش شده است. مقايسه اين گزارشات با نتايج اين بررسى به خوبى مشخص میكند كه استفاده از زباله سوز، پركاربردترين روش كنونى براى بی خطرسازى پسماند عفونى، به خصوص در بحران های بیولوژیک است، اين شرايط سبب شده است علیرغم اينكه زباله سوز داراى باقیمانده هاى سمى و مضرى مانند هگزاكلرو بنزن باشد، اين روش به عنوان روش پركاربرد اصلى مورد استفاده براى دفع نهايى پسماندهاى بيمارستانى و عفونى در تحقيقات متعدد گذشته معرفى شود {۳۰}. همچنين استفاده از زباله سوز براى زباله هاى بيمارستانى و خانگی علاوه بر انتشار گازهاى خطرناك و سمى، داراى يك محصول جانبى غيرقابل اجتناب به نام خاكستر باقیمانده است، كه داراى طيفى از آلودگى ها مانند فلزات سنگين، نمكهاى غيرآلى و تركيبات آلى است{۳۱}. با اين وجود، استفاده از زباله سوزدركشورهاى توسعه يافته،روش اصلى بیخطر سازى و دفع  پسماندهاى عفونى است {۳۲}.علت استفاده زياد از روش زباله سوز در فوايدى مانند استريليزاسيون، كاهش حجم و بازيابى حرارتى است {۳۳}كه بيش ازهر جنبه اى داراى اهداف اقتصادى است. از مزایای قابل توجه زباله سوزی یا تبدیل زباله به انرژی، می توان کاهش حجم (تا حدود ۹۰%) و وزن (تا حدود %۷۵) زباله، قابلیت سوزاندن زباله های ناهمگن، تولید انرژی و کاهش خطرات زیست محیطی زباله را نام برد. تولید انرژی، از جمله کاربردهای مهم زباله سوزی است، فروش بخار آب یا برق تولید شده به عنوان محصولات فرعی سوختن مقداری از هزینه های زباله سوزی را جبران می کند. کنترل آلاینده های هوا و کاهش گازهای گلخانه ای از مزایای دیگر تبدیل زباله به انرژی است {۳۴}

روش دفن در زمين به عنوان يكى از روشهاى دفع نهايى پسماند عفونى مطرح است و در برخى گزارشات به عنوان روش اصلى دفع اين نوع پسماند مطرح شده است. البته براى انجام اين روش، استفاده از روشهاى پيش تصفيه توصيه شده است {۳۶}ولى نگرانی هاى موجود در زمينه آلودگى آبهاى زيرزمينى و خاك در اثر دفن پسماندهاى عفونى باعث شد تا استفاده ازشيوه دفن بهداشتى در زمين از كمترين مقبوليت از نقطه نظر بهداشتى برخوردار باشد و متخصصان بهداشت محيط علیرغم حضور گازهاى سمى در محصولات احتراق پسماند عفونى، زباله سوز را نسبت به دفن در زمين ترجيح دهند، زيرا قابليت كنترل و تصفيه درزباله سوز، نسبت به محل دفن راحت تر است.

دفن بهداشتي عبارت است از تخليه زباله در داخل ترانشه، متراكم كردن و پوشاندن آن با خاك يا ساير مواد بهداشتي به روش كاملاً مند نظام و مهندسي است، به نحوي كه زباله كاملاً در داخل يك كپسول محصور  شده و امكان نفوذ شيرابه و گاز به اطراف سلول وجود نداشته باشد.{۳۷}  این شرایط در مرکز آرادکوه تنها برای زباله های بیمارستانی و عفونی(۱۱۰ تن در روز) صدق میکند و سایر پسماندهای شهری(۶۳۰۰ تن) به دلیل کمبود فضا به روش DUMPING  یا تلبار کردن دفع میگردند به گونه ای که کوهی از زباله  به ارتفاع ۶۰ متر  در مرکز آراد کوه تشکیل گردیده است . این روش خود باعث مشکلاتی می گردد که در ذیل به برخی از آن  ها اشاره می گردد:

• بالا بودن ريسك آلودگي منابع آب و خاك در اثر نفوذ گسترده شیرابه و تخريب منابع طبيعي
• خطر رانش کوه ۶۰ متری ایجاده شده از دپوی زباله
• وابستگی دفن به شرایط آب و هوایی به گونه ای که در آب و هوای برفی و بارانی ارسال زباله به مراکز دفن غیرممکن می گردد.
• توليد گازهاي مختلف در محل
• بالا بودن ريسك حاصل از درمعرض قرار گرفتن انسان با مواد شيميايي فرار
• ايجاد بوي نامطبوع
• امكان بروز آتش سوزی های گسترده
• هزينه بالاي پايش و احياي مجدد زمين

نحوه تغييرات روشهاي رايج پردازش زباله در هلند طي سال ۲۰۰۵تا ۱۹۹۵هاي ميلادي، در نمودار شكل ۳ نشان داده شده كه روند نزولي دفن بهداشتي به علت ممنوعيت راه اندازي مراكز جديد دفن بهداشتي در اتحاديه اروپا از سال ۲۰۰۵ است.

– نتیجه گیری:

با توجه به مطالب عنوان شده در مقاله، در زمان بحران های بیولوژیک همچون شیوع ویروس کرونا  فرآیند های پردازشی تفکیک و تولید کمپوست به دلیل احتمال انتشار  ویروس متوقف میگردند، و روش های مدیریت زباله به روش دفن و زباله سوزی محدود می شوند. دفن بهداشتی حجم عظیمی از زباله های خانگی کلانشهر تهران در مرکز آرادکوه در شرایط بحرانی با توجه به فقدان ترانشه های بهداشتی و فضای ناکافی ، تولید و نشت گسترده ی شیرابه  ، تکثیر ناقلین و انتشار بو عملا غیرممکن خواهد بود. همین امر باعث گردیده زباله سوزی به عنوان بهترین شیوه موجود  (Technique Available Best) در شرایط بحرانی بخصوص اپیدمی های عفونی مورد برای افزایش تاب آوری مورد توجه قرار گیرد. چرا که سوزاندن زباله های جامد شهری در تجهیزات تبدیل زباله به انرژی از آلودگی های بیولوژیگی، فیریکی و شیمیایی آبی و گازی که در رابطه با دفن بهداشتی زباله وجود دارد، جلوگیری کرده و همچنین منبعی تجدیدپذیر و مطمئن از انرژی را در اختیار قرار میدهد.

منابع:

1. Davis, I., Izadkhah, Y., 2006. “Building resilient urban communities”. Article from OHI ,31, 1, pp 11-21
2. ۲. Cutter, S. L. et al., “A place-based model for understanding community resilience to natural disasters”, Global Environmental Change, Pp.1-9. Doi: 10.1016/j. Gloenvcha, 2008. 07. 013, 2008.
3. Christopher, G.W.; Cieslak, T.J.; Plavin, J.A. & Eitzen, E.M. Biological warfare: A historical perspective. J. Am. Med. Assoc., 1997, 278, 412-17
4. Poupard, J.A. & Miller, and L.A. History of biological warfare: Catapults to capsomeres. Ann. N.Y .Acad. Sci., 1992, 666, 9-20.
5. Zajtchuk R, Bellamy RF, eds. 1997. Medical Aspects of Chemical and Biological Warfare. Washington, DC: Borden Inst. p. 417
6. Williams P, Wallace D. 1989. The secret of secrets, In Unit 731: Japan’s Secret Biological Warfare in World War II, ed. P Williams, D. Wallace, pp. 31–۵۰. NewYork: Macmillan, 303 pp
7. Harris SH. Human experiments: Secrets of secrets, In Factories of Death, Japanese Biological Warfare 1932-45 and the American Cover-up, ed.SHHarris, 1995, pp. 59–۶۶. New York: Routledge, 297 pp
8. Mitscherlich A, Mielke F. 1962. Typhus vaccine experiments. In The Death Doctors, A Mitscherlich, F Mielke, pp. 117–۶۴. London: Elek Books, 367 pp
9. Robert J. Hawley and Edward M. Eitzen Jr. Biological weapons – a primer for microbiologists- Annual Review of Microbiology, Volume 55, 2001.:235–۵۳
10. Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI). 1971. Biological warfare.See Ref. 76, 1:224–۳۰
11. Hatami, H. Clinical epidemiology and control of diseases associated with bioterrorism. Second edition, Sadra Publication Center, Tehran: 2002 [In Persian]
12. شجاع فرد, ج., م. مرادیان, et al. (1392). “ارزیابی آمادگی پرسنل فوریت های پزشکی شهر تهران در مقابل حوادث بیولوژیک.” امداد و نجات (Scientific Journal of Rescue and Relief) ۵(۴): -.

۱۳.۱۳. کرمی, علی، ۱۳۸۵، مدیریت بحران در حوادث بیولوژیک و بیوتروریستی  همایش سراسری راهکارهای ارتقاء مدیریت بحران در حوادث و سوانح غیرمترقبه، زنجان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان زنجان، فرهنگسرای امام خمینی

14. https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/infection-prevention-and-control
15. https://www.who.int/publications-detail/water-sanitation-hygiene-and-waste-management-for-covid-19

۱۶.مرکز آمار ایران، سرشماری سال ۱۳۹۵

۱۷.واحد املاک و حقوقی سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران

18. International solide Waste assocation/https://www.iswa.org/home/news/news-detail/article/blog-waste-management-during-the-coronavirus-pandemic/109/
19. ۱۹. واحد آمار سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران
20. Zurbrugg, C; (2003) Solid Waste Management in Developing Countries “SWM Introductory Text, Sanicon, EAWAG
21. عبدا… قوامي ،بررسي و مقايسه عمليات دفن بهداشتي پسماندها در ايران و شش كشور صنعتي دنيا ،همایش ملی انسان محیط زیست و توسعه پایدار، اسفند ۱۳۸۸
22. ۲۲. عمرانی, ق., ف. عتابی, et al. (2008). “مقایسه جنبه های فنی , بهداشتی و اقتصادی سه روش دفع مواد زاید بیمارستانی شامل استریلیزاسیون , سوزاندن و دفن بهداشتی در شهر کرد.” فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست ۹(۲): ۳۷-۴۶.
23. Windfeld ES, Brooks MS. Medical waste management–A review. J Env Manage 2015;163:98-108.
24. ۲۴. Insa E, Zamorano M, Lopez R. Critical review of medical waste legislation in Spain. Resources, Conservation and Recycling. 2010;54(12):1048-59.
25. ۲۵. Chen Y, Ding Q, Yang X, Peng Z, Xu D, Feng Q. Application countermeasures of non-incineration technologies for medical waste treatment in China. Waste Manage Res 2013; 31(12): 1237-44.
26. Dengchao J, Zhenbo B, Xinping Y. Effects of vacuum on sterilizing rate in medical waste steam treatment process. Procedia Environ Sci 2011;11:1407-11.
27. ۲۷. Garibaldi BT, Reimers M, Ernst N, Bova G, Nowakowski E, Bukowski J, Ellis BC, Smith C, Sauer L, Dionne K, Carroll KC. Validation of autoclave protocols for successful decontamination of category a medical waste generated from care of patients with serious communicable diseases. J Clin Microb 2017;55(2):545-51. 28. Marinković N, Vitale K, 28.Holcer NJ, Džakula A, Pavić T. Management of hazardous medical waste in Croatia. Waste Manage 2008;28(6):1049-56.
28. ۲۹. Tufail M, Khalid S. Heavy metal pollution from medical waste incineration at Islamabad and Rawalpindi, Pakistan. Microchem J 2008;90(1):77-81.
29. Veronesi P, Leonelli C, Moscato U, Cappi A, Figurelli O. Nonincineration microwave assisted sterilization of medical waste. J Microwave Power EE 2005;40(4):211-8.
30. Tufail M, Khalid S. Heavy metal pollution from medical waste incineration at Islamabad and Rawalpindi, Pakistan. Microchem J 2008;90(1):77-81.
31. Windfeld ES, Brooks MS. Medical waste management–A review. J Env Manage 2015;163:98-108
32. Lee BK, Ellenbecker MJ, Moure-Ersaso R. Alternatives for treatment and disposal cost reduction of regulated medical wastes. Waste Manage 2004;24(2):143-51.
33. Hefa Cheng, Yuanan Hu, “Municipal solid waste (MSW) as a renewable source of energy:Current and future practices in China”, Bioresource Technology, no.١٠١, ٢٠١٠, pp. ٣٨١٦–٣٨٢٤.
34. Hefa Cheng, Yuanan Hu, “Municipal solid waste (MSW) as a renewable source of energy:Current and future practices in China”, Bioresource Technology, no.١٠١, ٢٠١٠, pp. ٣٨١٦–٣٨٢٤.
35. Marinković N, Vitale K, Holcer NJ, Džakula A, Pavić T. Management of hazardous medical waste in Croatia. Waste Manage 2008;28(6):1049-56.

۳۷.عبدلي م و همكاران ،ارزيابي توانايي انطباق فناوريهاي نو مديريت پسماندها در كشور”، محيط ،شناسي سال سي و سوم، شماره  ۶۲-۵۱تابستان ۱۳۸۶

38. Bhada Perinaz, “Feasibility analysis of waste-to-energy as a key component of integrated solid waste management in Mumbai, India”, Master of Science Thesis, Columbia University, USA, ٢٠٠٧.

حمیده براتی^۱                

محمدحسن بصیری^۲                

محمدرضا میرزایی^۳                

• دانشجوی کارشناس ارشد مدیریت شهری، دانشگاه تهران
• دانشجوی کارشناس ارشد مدیریت شهری، دانشگاه تهران
• دانشجوی کارشناس ارشد مدیریت شهری، دانشگاه تهران