به گزارش اشراف- وجیهه قاسمی، پيدايش دين در زندگي انسان‌ها چگونه بوده است؟ آيا افراد مذهبي داراي نوع خاصي از شخصيت هستند؟ آيا دينداري، رضايت بيشتر افراد از زندگي و موفقيت زيادتر آنان در ازدواج، شغل و… را تضمين مي‌كند؟ آيا متدينان سلامت جسمي و بهداشت رواني بيشتري دارند؟ آيا دينداري بر كاهش جرم و جنايت و كارهاي خلاف قانون و نيز افزايش حس نوع‌دوستي، كمك به ديگران و كارهاي خيريه تاثير دارد؟ چگونه مي‌توان دينداري را در افراد اندازه‌گيري كرد؟ اصولا دينداري چه ابعادي دارد؟ اين پرسش‌ها فقط نمونه‌اي از مسائلي هستند كه در «روان‌شناسي دين» به آنها پرداخته شده است.

مهم‌ترين سوالي كه شايد بتوان به آن پاسخ داد تا مشخص شود روان‌شناسي دين نياز امروز ماست شايد اين باشد كه بفهميم روان‌شناسان دين چه مي‌كنند. يكي از كارهاي روان‌شناسان دين، تحليل روان‌شناختي مفاهيم و آموزه‌هاي ديني است. به عبارت ديگر آنها به توصيف علمي، پيدايش، رشد، تبيين، آسيب‌شناختي و نتايج موضوعات ديني مي‌‌پردازند. يكي از موضوعات ديني تقوا (پارسايي) است؛ روان‌شناس دين مي‌تواند به ما كمك كند تا توصيف علمي دقيقي از اين مفهوم به دست آوريم؛ نحوه پيدايش و مسير رشد آن را پيگيري كرده و علت رخ‌دادن اين حالت را تبيين كنيم. همچنين آسيب‌ها و موانع رشد آن را برشماريم و در نهايت پيامدها و نتايج آن را بيان كنيم.

تحليل روان‌شناختي با اين ويژگي‌ها را مي‌توان در پنج حوزه پي گرفت:

• مفاهيم انسان‌شناختي: در قرآن كريم مفاهيمي مانند هلوع (بسيار حريص در كمال‌طلبي)، جزوع(بسيار بي‌تاب در ناملايمات)، منوع(بسيار دريغ‌كننده از ديگران)، ظلوم (بسيار ظلم‌كننده)، جهول (بسيار نادان) و نظير آنها براي توصيف حالت‌ها و ويژگي‌هاي انسان آمده است كه قابل تحليل روان‌شناختي هستند؛ چه از نظر توصيف مفهوم آنها، چه از لحاظ سير تكوين و رشدشان و چه از نظر پيامدهايي كه دارند و…
• مفاهيم اعتقادي: براي مثال «ايمان» كه جزو محوري‌ترين مفاهيم اعتقادي است بايد زير ذره‌بين روان‌شناسي دين قرار گيرد تا ماهيت آن و فرقش با مفاهيم نزديكي مانند اميد، اعتماد و عشق بيشتر روشن شود. تبيين اين مفهوم و آسيب‌ها و موانع پيش روي آن مي‌تواند به ما ياري رساند تا براي افزايش ايمان و معنويت جامعه، بهتر برنامه‌ريزي كنيم.
• مفاهيم ارزشي و اخلاقي: اين مفاهيم بخش مهمي از دين را تشكيل مي‌دهند؛ مفاهيمي مانند توبه، تواضع، حسد و… كه مي‌توان با تجزيه و تحليل و سنجش برخي از اين مفاهيم مانند حسد كه از ديدگاه دين بيماري شمرده مي‌شوند، جدول‌هايي براي علائم، سير تكوين و رشد و ابعاد گوناگون انگيزشي، جسمي و شناختي آنها ترسيم كرد و در اختيار مشاوران و روان‌شناسان باليني قرار داد تا شناخت اين نوع بيماري‌ها براي آنان راحت‌تر شود.
• مناسك و شعائر ديني: روان‌شناسي دين مي‌تواند مفاهيم نظير نماز، روزه، حج، زيارت، دعا و امثال آنها و نيز سير تكوين و عوامل پيدايش حالت‌هاي خاصي را كه هنگام انجام‌دادن اين اعمال در فرد رخ مي‌دهند، ‌ترسيم كرده و به درك بهتر آنها كمك كند. مراسم سوگواري امام‌حسين(عليه‌السلام) نيز نمونه مناسبي براي چنين تحليل‌هاي روان‌شناختي است.
• گزاره‌هاي ديني: براي تحليل روان‌شناختي آموزه‌هاي ديني مي‌توان سراغ گزاره‌هاي ديني نيز رفت. براي مثال اينكه خداوند مي‌فرمايد: «الا بذكرالله تطمئن‌القلوب» (فقط ياد خداوند استكه موجب اطمينان و آرامش دل‌ها مي‌شود) يا «ان الصلاه تنهي عن الفحشاء و المنكر» (همانا نماز انسان را از گناه و انحراف باز مي‌دارد) و نمونه‌هاي ديگر از اين دست، موارد مناسبي براي اين نوع تحليل هستند.